CC BY
321
ФИЛОЛОГИЯ
Риёсов Нурулло Исматович,
номзади илмуои филология, дотсент, мууаррири масъули «Ахбори ДД^БСТ» Окулова Мо^ира Алицоновна, унвощуи кафедраи грамматикаи забони арабии ДДХ ба номи акад.Б.Г.Гафуров
АЗ ТАЪРИХИ ТАДВИНИ ФАР^АНГ^ОИ ДУЗАБОНАИ ТО^ИКЙ-РУСЙ
ВА русй-точикй
Фархангхои забоншиносй яке аз сарчашмахои асосии омузиши ин ё он забон ва инчунин нишондихдндаи чой ва накши он дар таърихи фархднг мебошанд. Дар асоси омузиши фархангхои чамъулчамъии карнхои гузашта ва фархангхои муосир рочеъ ба роххои ташаккули таркиби лугавии забонхо метавон маълумот ба даст овард ва дар атрофи масоили гуногуни он мулохи-захо ронд. Таркиби лугавии хар як забон чабхахои гуногуни хаёти халки муайянро дар тули таърих дарбар мегирад.
Тахлили таркиби лугавии калимахои забони точикй, ки дар фархангхо дар тули якчанд садсолахо инъикос ёфтаанд, на танхо барои омузиши таърихи таркиби лугавии забони точикй ва тахаввулоти дар он ба вучуд омада, балки барои тавсифи аники тагйирот дар хдёти ичтимой-сиёсй ва фархднгии халки точик ахамияти бузург дорад. Яке аз сарчашмахои мухимтарини тадкикоти таърихию забоншиносй фархангхои дузабона мебошанд. Дар хамчоягй онхо мавкеъ ва накши ин ё он забонро дар таърихи фархднг дар даврахои муайяни таърихй, робитаи забонхо, аз он чумла дар робита бо забонхои сеюм тасдик мекунанд.
Фархангхо холати забонро дар даврахои муайяни ташаккулёбии таърихии ин ё он халк - дорандаи забон сабт мекунанд. Агар фархангхои умумй кисми асосии фарханги давраи муайянро инъикос кунанд, ки ба сохахои гуногуни хаёт хамчун сарчашмахои таърихи забон (рузномахо, мачаллахо, адабиёти бадей, хуччатхои расмии мутааллик ба мафхумхои чабхахои гуногуни хаёт) мансубанд, пас фархангхои дузабона бошанд, мачмуи муайяни коидахои сабтшудаи чузъхои фарханг (морфемахо, калимахо, иборахо, чумлахо)-и як забонро бо унсурхои мувофики забони дигар пешниход мекунанд. Фархангхои дузабонаи русй-точикй ва точикй-русй хам истисно аз ин гуфтахо нестанд.
Таърихи бархурд ва таъсири мутакобилаи ин ду забон ва тадвини фар-хангхоро бо ин ду забон аз руи меъёри замонй, яъне таърихй метавон ба чор мархала таксим кард:
1. Аз давраи забти Осиёи Марказй аз чониби Русия то соли 1917, яъне то Инкилоби Октябр.
2. Аз соли 1917 то соли 1941, яъне то огози Ч,анги Бузурги Ватанй
3. Аз соли 1941 то соли 1991.
4. Аз давраи истиклолият то имруз.
Мархалаи якум аз чихати хронологй аз солхои 70-уми асри XIX огоз ёфта, ба шикасти сохти подшохй ва галабаи Инкилоби Октябр дар соли 1917 хотима меёбад. Дар ин мархала як катор омилхои экстралингвистй, ки худ натичаи вокеахои сиёсй-иктисодй ва ичтимой-фархангии онвакта буданд, сабабгори ба вучудойии ходисахои муассир ба забон мешавад. Масалан, соли 1870 дар Самарканд аввалин мактаби русй-махаллй ташкил шуд, ки дар он бо забони русй дарс гуфта мешуд ва забони русй бори аввал забони тахсил дар мачрои таълими точикон карор гирифт. Б_аъдтар чунин мактабхо дар Бухоро, Когон, Хучанд, Тирмиз, Марв, Исфара, Уротеппа, Конибодом, Шуроб ва махалхои наздисархадй ташкил шуданд. Дар ин мактабхо фанхои гайридиниро муалли-мони рус меомузониданд, динро бо забони модарй таълим медоданд. Бо саъю кушиши зиёиёни рус ва хокимияти махаллии подшохй тадричан китобхои дарсии забони русй ва фарханги русй ба форсй нашр шуданд.
Аввалин фархангхои нисбатан мукаммали дузабона дар охири садаи XIX мураттаб гардиданд. Чунончи, соли 1889 дар шахри ^азон фарханги В.П.На-ливкин «Фарханги русй ба форсии лахчахои кишвари Туркистон» аз чоп баромад, ки он 10000 калимаву иборахоро дар бар мегирифт.
Соли 1889 (чопхонаи Бухорои Нав) ва баъдтар, соли 1913, дар шахри Тошканд ду фарханги мухтасари русй ба форсй ба табъ расид, ки мураттиби онхо Шоххайдар Хртамтоев буд, вале ин фархангхо нихоят мухтасар ва теъ-доди хеле ками вожахоро фарогир буданд.
Мархалаи дуюм давраи баъдиинкилобй то давраи Ч,анги Бузурги Ватаниро фаро мегирад. Дар он лексикографияи точикй ба пояи нави худ расид, зеро баъди инкилоб ва ташкили давлати нав хадафхои комилан нав ва мураккаб дар назди чомеа гузошта шуда буд. Фархангхои русй-точикй ва точикй-русй макоми мухим пайдо намуданд. Ин фархангхо пешрафти пуравчи иктисодиёт, илм ва маданияти Точикистонро ба назар гирифта, бояд инкишофи лексикаи забонхои точикй ва русиро дар робитаи мутакобилаи онхо инъикос мена-муданд. Инкишофу пешрафти илму фарханг дар ин солхои садаи ХХ масъа-лахои навро пеш гузошт, ки ба хонандагони точик дастрас намудани адабиёти тарчумавй ва тавассути он ошно намудани эшон бо намунахои бехтарини адабиёти чахонй аз чумлаи ин вазифахо махсуб мешуд. Г узашта аз ин, зарурати таълифи осори сиёсй, илмй ва китобхои дарсии мукаммал ба вучуд омад.
Х,алли ин масоил, дар навбати худ, зарурати тартиб додани фарханги русй-точикй ва точикй-русиро ба миён гузошт, ки чавобгуи талаботи руз бошад.
Зарурати тадвини ин гуна фархангхо баъди гузаштан ба хуруфи лотинй боз хубтар эхсос шуд. Бино бар ин, бо ташаббуси Шурои Комиссарони халкии
Точикистон ибтидои солхои 30-юм тахти рохбарии устод Айнй гурухи корие тартиб дода шуд, ки ба он Р. Ализода, А. Исмоилзода, Р. Х,ошимов, М. Юсупов шомил шуданд ва эшон ба тадвини фарханги русй -точикй машгул шуданд. Тадвини чунин фарханг, ба чуз он ки захмати зиёдро талаб мекард, амри басо душвор буд, зеро якчанд омилхои айнй сабабгори чунин душворй буданд. Якум, вазъи сиёсй, фархангй ва илмии кишвар имконияти фароху мусоидро ба вучуд намеовард. Дуюм, набудани тачрибаи зиёди тадвини фархангхои дузабона ин амалро душвор мегардонид, зеро таърихи фархангнигории точикй-форсй то ин муддат дар заминаи меъёру омилхои комилан дигар тадвин шуда буданд. Илова бар хамаи ин, омили сиёсй - ба фарханг даровардани истилохоти сиёсй, алалхусус мутааллик ба назарияи марксизм-ленинизм-сталинизм, харчи бештар дохил кардани вожахо - истилоххои сиёсй, фаннй, ихтисороти русй аз мураттибони он масъулияти зиёдро талаб мекард. Зарурати руз будани ин амрро аз мактуби Е.Э. Бертелс - мухаккики барчастаи забон ва адабиёти форсй-точикй хам метавон дарёфт. Е.Э. Бертелс ба устод С.Айнй хануз соли 1939 мактубе дар бораи «Лугати нимтафсилии точикй барои забони адабии точик» ирсол дошта, дар он таъкид мекунад: «... баъд аз хонда баромадани он баъзе шубхахо пайдо шуд, ки мехохам Шуморо аз он иттилоъ бидихам... дар лугати Шумо бо он хама сарват, ки дорои он аст, калимахои советй ва интернатсионалистй хеч ёфта намешавад» (1, 10). Е.Э. Бертелс бар он акида аст, ки баъди аз чоп баромадани ин лугат мунаккидон, ба кавли у, «хойхуе хоханд баровард» (хамон чо) ва устод Айниро муттахам бар он хоханд кард, ки у мухолифи дохил кардани чунин вожахо ба забони точикии адабии муосир мебошад. Бино бар ин, Е.Э. Бертелс пешниход мекунад: «Шояд мумкин мебуд як лугати ичтимой-сиёсй гирифта, аз он китоб лугати Шумо такмил карда шавад? Мо метавонем барои як мутахассис супориш кунем, ки мухимтарин терминхои русй аз як лугатчаи сиёсии русй интихоб кунад бо шархи ин терминхо ба забони русй» (хамон чо).
Бо вучуди хамаи ин мушкилихо дар замони начандон калон чилди якуми «Фарханги комили русй-точикй», ки вожахои бо харфхои А-Д огозшавандаро фарогир буд, соли 1932 дар Ленинград дар нашриёти «Коминтерн» бо хуруфи лотинй аз дасти чоп баромад. Баъди ду сол, яъне соли 1934 чилди дуюми он (бо харфхои Л-Я) дар хамин нашриёт руи чопро дид. Мураттибони он кушиш намуданд, то калимахои зиёди забони русй ба точикй тарчума карда шаванд. ^исми русии онро профессорон В.И. Анучин ва В.Л. Вяткин ва кисми точикии онро А. Дехотй ва А. Пирмухаммадзода тахрир кардаанд.
Лозим ба таъкид аст, ки тадвини ин фарханг ахамияти бузург дошт ва дар забоншиносии точикй ва алалхусус лексикография ва лексикологияи он сабаб-гори пайдоиши, ба назари мо, чунин зухуроти мусбат гашт:
1. Бори аввал фарханги дузабонаи русй-точикй нашр шуд ва заминаи тартиб додани дигар фархангхои дузабонаро гузошт.
2. Дар фарханг бори аввал дар лексикографияи точикй аз хисоби забони гуфтугуии халк калимахои зиёде ворид ва бо хамин таркиби лугавии забон ганй гардонида шуд.
3. Вожахои зиёди мансуб ба сохахои гуногун, аз кабили истилоххои сиёсй, иктисодй, фархангй ва гайрахо муодили точикии хешро хам аз хисоби забони классикй, хам забони адабии муосири точикй ва хам забони гуфтугуии халкй ёфтанд.
4. Фарханг хамчунин ба иктибоси калимахои русй-байналмилалй асос гузошт.
5. Дар баробари ин, фарханг то андозае коида ва меъёрхои имлои вожа-хоро тахия намуд, зеро рисолати фарханг танхо инъикоси захираи лугавии забон дар як мархалаи таърихии он нест.
Вале мухимтарин нукта дар ин падида, ба акидаи мо, принсипхои комилан нави фархангнигорй мебошад, зеро фарханг дар асоси конуну коидахои замо-навии лексикография тартиб дода шуда, минбаъд барои ба амал омадани фар-хангхои дузабонаи дигар ва дар пояхои баландтар асос гардид.
Бо вучуди хамаи ин бурдхое, ки фарханг баробари тадвини худ ба даст овард, он аз камбудй холй набуд. Набудани тачрибаи кофии мураттабсозии фархангхои дузабона, набудани фархангшиносони варзида, ошной надоштан бо методология ва усули нави тахияи чунин фархангхо боиси камбудихо ва нуксони ин фарханг гашт.
Сабаби дигар ва мухимтари нукси фарханг дар сарчашмаи он буд, зеро он дар заминаи «Фарханги тафсилии забони русй»-и В. Дал, ки он дар карни XIX тартиб дода шудааст, тадвин ёфта буд. Аз ин чост, ки баробари нашри чилди якуми он фарханг ба зери танкид гирифта шуд.
Гузариш аз хуруфи лотинй ба хуруфи сириллик дар соли 1940 боз зарурати тадвини фархангхои дузабонаро ба вучуд овард. Бо вучуди бурдани чанг бо Олмони фашистй, ки дар галабаи он сахми Точикистон хам муассир аст, дар ибтидои мархалаи сеюм тадвини фархангхои дузабона огоз мегардад.
Кушиши дуввуми забоншиносони точик ба он овард, ки соли 1946 «Фарханги точикй-русй» (чилди 1, харфхои А-Н) бо захмати гурухи мураттибон бо сардории академик Е.Н. Павловский, узви вобастаи Академияи улуми ИЧ.ШС, профессор Е.Э. Бертелс, Ч,алол Икромй ва Рахим Ч,алил тахия шавад.
Ч,илди якуми ин фарханг дар Сталинобод-Тошкент, дар чопхонаи якуми Тошканд руи чоп омад (2). Аммо кушиши ин олимон нотамом монда, чилди дуюми ин фарханг чоп нашуд.
Фарханг зери тахрири ходими калони илмии Донишкадаи таърих, забон ва адабиёти Академияи фанхои СССР дар Точикистон Н.Н Ершов чоп шудааст. Вазифаи асосии фарханг инъикоси холати забони зиндаи адабии точик мебошад. Он хамчун китоби дарсй барои омузиши забони точикй ва дастур барои хониши адабиёти бадеии точик низ мукаррар гашта буд. Дар тартиб додани фарханг бехтарин осори нависандагон ва шоирони точик аз кабили Садриддин Айнй, Рахим Ч,алил,Ч,алол Икромй Абдусалом Дехотй, Абулкосим Лохутй, Х,аким Карим, Пайрав Сулаймонй, Мирзо Турсунзода, зарбулмасалу макол ва намунахои фолклор мавриди истифода карор гирифтанд. Фарханг дар асоси картотекаи Академияи улуми ИЧТТТС, ки хануз то соли 1938 дар Ленинград тартиб дода шуда буд, тадвин шуда, аз хисоби осори дар солхои 1938-40 ва адабиёти шифохии точикй ганй карда шудааст. Картотекаи ибтидоии фар-
хангро солхои 1930-32 гурухи ходимони Кумитаи Точикшиносии дар назди Комиссириати халкии маориф ва баъдан ба базаи точикистонии Академияи улуми ИЧ,ШС хамрохшуда чамъ ва тартиб дода буданд.
Дар баробари ин ва хамчунин барои бартараф намудани нуксу камбудихои фарханги соли 1932-34 фарханги нави русй ба точикй тахия ёфт, ки он асосан дар заминаи фарханги тафсирии чорчилдаи Д.И. Ушаков тахия ёфта, соли 1949 дар шахри Маскав зери тахрири А.П. Дехотй ва Н.Н. Ершов ба табъ расид. Ин фарханг, ки 45 хазор калимаро дар бар мегирифт, хам лексикаву фразеология ва хам истилохоти асосии илмй-техникй ва чамъиятию сиёсиро фарогир буду хар яки онхо шархи мухтасар дошт. Дар кисми точикии фарханг тачрибаи фарханги пешина истифода гардид ва гайр аз ин бисёр воситахои нави лугавй, фразео-логй, калимасозии забони точикй дохил карда шуд. Ин фарханг дар хаёти маданй ва илмии чумхурй сахми муассир гузошт.
Лозим ба тазаккур аст, ки кисмати русии фарханг на танхо дар асоси фар-хангхои тафсирии забони русии Д.Н. Ушаков, балки фарханги тафсирии С.И. Ожегов ва фарханги хафтчилдаи забони адабии хозираи русй тартиб дода шудааст.
Дар асоси ин фархангхо фархангхои дузабонаи русй-точикй ва точикй-русии сохавй ба табъ расиданд ва дар ин сахми фарханги дузабонаи зери тах-рири ходими калони илмии Донишкадаи таърих, забон ва адабиёти Академияи улуми ИЧШС дар Точикистон Н.Н Ершов соли 1949, фарханги точикй-русии зери тахрири М.В. Рахимй ва Л.В. Успенская соли 1954 руи чоп омада ва «Фарханги русй-точикй»-и тахти тахрири М. Осимй ба чоп расида хеле зиёд аст.
Метавон гуфт, ки тадвини ин гуна фархангхои дузабонаи точикй-русй ва русй-точикй барои тадвини силсилаи фархангхои дузабонаи сохавй, ки дар ин мархала барои тарбияи мутахассисони чавони чумхурй ва рушди хама сохахо зарур буд, замина гузошт.
Фарханги точикй-русии зери тахрири М. Рахимй ва Л.В. Успенская чопшуда, ки шомили 40000 калима буд, асосан таркиби лугавии забони адабии точики муосирро дар замони худ инъикос менамуд. Лекин ба он кисман калимахо ва истилоххое, ки дар забони муосир истифода бурда намешуданд, вале дар адабиёти классикии точикй вомехурданд ё бо дигар маънй истифода мешуданд, ворид шуданд. Истилохоти техникй ва махсуси илмй, инчунин вожахои гуфтугуй ва махаллй ба он дар он андоза дохил шудаанд, ки ба забони муосири матбуот ва адабиёти бадей ворид гаштаанд. Дар он вожахои осори Рудакй, Фирдавсй, Х,офиз низ инъикос ёфтаанд, ки дар Точикистони Шуравй бо алифбои сириллик чоп ва мавриди истифода карор ёфта буданд. Х,ангоми тадвини ин фарханг фархангхои точикй-русии зери тахрири акад. Е.Н. Павловский (1946), зери тахрири А. Дехотй ва Н.Н. Ершов (1949), фарханги форсй-русии Абдулло Гаффоров (1914-27), фарханги форсй-русии И.Д. Ягелло (1953), фарханги пурраи форсй-арабй-русй (1910), фарханги тафсирии Д.Н. Ушаков (чилдхои 1-4, 1935-40), фархангхои истилохотй (чугрофй, биологй, харбй, физикй, кимиёй, математикй), инчунин фархангхои тафсирии форсй-точикии «Гиёс-ул-лугот», «Бурхони котеъ», «Чароги хидоят» ва дастхати фарханги мухтасари точикй-русии Я.И. Калонтаров истифода шуда буданд.
Фархангхои ин мархала тибки услуби нав тадвин ёфта, калимахо, аз руи зарурат, бо аломатхои шартие, ки мансубияти ин вожахоро ба ин ё он забон, хусусиятхои грамматикй ё доираи истеъмоли онхоро муайян мекунад, ишора шуда буданд.
Баъдтар соли 1985 «Фарханги русй-точикй» дар зери тахрири М. Осимй руи чоп омад. Ин мукаммалтарин фарханги дузабонаи русй-точикй ба шумор меравад ва дар он 72 хазор вохиди лугавй ба точикй баргардонида шудааст (3). Дар тахияи ин фарханг усулхои навини лексикографияи муосир (аломатхои махсус, истилохоти сохавии кутохкардашуда, ишорахои грамматикй ва г.) истифода гардидаанд. Агар дар фарханги нашри якум тарчумаи точикй бештар дар шакли тафсир омада бошад, дар фарханги нав тарчума ба тавассути калима ё ибора сурат гирифтааст.
Дар катори чунин фархангхои комил фархангхои мухтасар низ тартиб дода мешуданд, ки хусусияти таълимй дошта, барои талабагони мактабхои миёна ва донишчуёни мактабхои олй пешбинй шудаанд. Дар ин фархангхо калимахои тарчумашаванда ба таври нихоят мучаз - танхо маънохои авалиндарачаву маъмули калима тарчума мешуданд.
Солхои баъдичангй, бино бар тараккиёти пуравчи илм, техника ва саноат бештар фархангхои русй-точикии сохавй, мисли фархангхои дузабонаи точикй-русй ва русй-точикии харбй, истилохоти сохахои физика, чугрофиё, фалсафа, кимиё, варзиш, хандасаи тасвирй ва накшакашй, нучум, набототшиносй, зоотехника, математика, барк, коргузорй, сохахои алохидаи тиб, санъат, истилохоти ичтимой-сиёсй, геологияи мухандисй, механикаи хокхо, забоншиносй ва адабиётшиносй ва гг. тартиб дода шуданд ки хар яке дар алохидагй, бо вучуди нуксхои бо сабабхои айниву зехнй дар худ дошта, сахми хешро дар рушди ин сохаи мухим гузошт.
Дар мархалаи охирин - дар давраи истиклолият дар сохахои мухталиф фархангхои дузабонаи зиёде, алалхусус точикй-англисй ва англисй-точикй ба нашр расиданд, ки истилоххои зиёдро дар ин сохахо тавзех медиханд. Аммо чопи мучаддади «Фарханги точикй ба русй» зери тахрири Д.Саймиддинов, С.Холматова, С.Каримова, ки шомили 70000 калимаву ибора мебошад, аз вежагихои мухимтарини ин мархала махсуб меёбад (4). Дар ин давра, ки мавкеи забони русй суст шуда истодааст, ахамияти ин фархангхо ба маротиб меафзояд ва ин мавзуи бахси дигар аст.
Калидвожа^о: тадвини фар^анг^о, фар^анг^ои дузабона, фар^анг^ои русй-тоцикй ва тоцикй-русй, лексикаи забони тоцикй, забони гуфтугуй, ицтибосот
Пайнавишт:
1.Айнй С. Куллиёт, ц.12. - Душанбе: Ирфон, 1976.
2. Лугати тоцикй-русй. Дар та^ти тахрири умумии акад.Е.Н. Павловский, аъзо-корреспонденти АФ СССР проф. Е.Э. Бертелс, Чалол Икромй ва Ра^им Чалил, ц.1, АН. - Сталинобод-Тошкент: Нашриёти давлатии РСС Тоцикистон, 1946.
3.Русско-таджикский словарь. Под редакцией члена-корреспондента АН СССР М. С. Асимова. - М.: Русский язык, 1985.
4.Фар%анги тоцикй ба русй. Зери тахрири Д.Саймиддинов, С.Холматова, С.Каримова. - Душанбе: Пайванд, 2006.
Гиясов Нурулло Исматович,
кандидат филологических наук, доцент, ответственный редактор журнала «Вестник ТГУПБП»
Акилова Мохира Алиджановна, соискатель кафедры грамматики арабского языка ХГУ им. акад. Б. Гафурова Из истории составления таджикско-русских и русско-таджикских словарей Ключевые слова: составление словарей, двуязычные словари, русско-таджикские и таджикско-русские словари, лексика таджикского языка, разговорный язык, заимствование
В статье затрагиваются составления двуязычных словарей в таджикской лексикографии XIX - начала ХХ1в., в частности история составления таджикско-русских и русско-таджикских словарей. Историю составления таких словарей авторы разделяют на четыре периода: с 70-х годов XIX до Октябрьской революции 1917 года; 2) с 1917 г. до ВОВ 1941-45 годов; 3) с 1941 до 1991 года 4) с 1991 по настоящее время. В статье вкратце даётся характеристика каждому периоду и основным двуязычным словарям, изданным в эти периоды.
N.I. Ghiyasov, M.A.Akilova From the History of Composition of Tajik-Russian and Russian-Tajik Dictionaries Key words: composition of dictionaries, bilingual dictionaries, Russian-Tajik and Tajik-Russian dictionaries, vocabulary of the Tajik language, colloquial language, borrowings The article touches upon the issues concerned with the composition of bilingual dictionaries in the Tajik lexicography of the XlX-th - the beginning of the XX-th centuries, in particular, the history of composing Tajik-Russian and Russian-Tajik dictionaries. As for the history of dictionary composition, the authors divide it into four periods: since the 70-ies of the XlX-th century up to the October Revolution of 1917; 2) since 1917 up to GPW (1941); 2) 1941-1991; 4) since 1991 up to nowadays. The authors give brief characteristics of each period and major bilingual dictionaries published during these spans.
