CC BY
35УДК 930(476)(477)
В. У. Коваль, кандыдат пстарычных навук, асютэнт (БДТУ)
Г1СТАРЫЯГРАФ1ЧНЫ АГЛЯД ДАСЛЕДАВАННЯУ М1ЖВАЕННАЙ БЕЛАРУСКАЙ I УКРАШСКАЙ ДЫЯСПАР
Дадзеная публшацыя прысвечана агляду асноуных даследаванняу па псторьп беларускай i украшскай дыяспар у мжваенны час. У ей праанал1заваны малавядомыя у беларускай пстарыяграфи працы замежных вучоных. Аутарам зроблена уласная клаафшацыя беларусшх, yKpaiHCKix, pycKix, польских, англшсшх публшацый, яшя прысвечаны вывучэнню эмирацыйных хваляу. Асобная увага надаецца даследаванню палггычнага, эканашчнага, культурнага супрацоунщтва пашж беларусгаш i украшсгаш эмирантамг Аутар адзначае, што адным з важ-нейшых фактарау, яюя значна паупл^1вал1 на фармат адносш у пазначаны перыяд, стал1 культур-ныя узаемасувяз1 i агульныя пстарычныя караш беларускай i украшскай нацый.
The article characterizes the main researches about Belarusian and Ukrainian diasporas in the inter-war period. It analyzes the little-know in Belarus materials and publications of foreign historians. The author is the first to make an original classification of Belarusian, Ukrainian, Russian, Polish, English publications about the emigration waves. Special attention is given to the characteristic of political, economic, cultural cooperation between Ukrainian and Belarusian emigrants. The author points out that one of the significant factors which affected the relations format within the stated period was the cultural trade and the common history of Belarusian and Ukrainian nations.
Уводзшы. Тэма фарм1равання 1 дзейнасщ беларускай эмпрацьп сёння з'яуляецца актуаль-най 1 запатрабаванай. У апошшя гады коль-касць манаграфш I артыкулау па дадзенай тэме у Беларуа значна павял1чылася, аднак пры ана-л1зе публшацый па псторьп беларускай дыяспа-ры становщца вщавочна, што далека не усе аспекты палпычнага, эканам1чнага 1 культурнага жыцця беларусау замежжа вывучаны I даследа-ваны. Да таго ж давол1 часта ацэню аутарау на-вуковых работ па беларускай эмирацьп вык-лючна суб'ектыуныя, некаторыя даследчыю абашраюцца не на пстарычныя крынщы, а на свае уласныя перакананш 1 меркаванш.
Асабл1вую увагу пры вывучэнш беларуска-га замежжа неабходна надаваць м1жнародным узаемакантактам эмпрантау, ¿х культурнаму, эканам1чнаму 1 паттычнаму супрацоунщтву, што дазволщь больш падрабязна прадставщь псторыю м1жваеннай дыяспары. Пры фарм1ра-ванш паттычных шстытутау, культурных ася-родкау I грамадсюх аб'яднанняу беларусюх эмпрантау значную падтрымку 1 дапамогу аказ-вала больш кансалщаваная 1 колькасная украш-ская дыяспара. Супрацоунщтва пам1ж белару-сам1 I украшцам1 разв1валася у розных крашах свету не толью у асяродку палнычных эмиран-тау, але I сярод прадстаушкоу эканам1чнай эмирацыйнай хваль
Асноуная частка. Аспекты развщця 1 тэн-дэнцьп фарм1равання працоунай 1 паттычнай эмпрацьи беларускага насельнщтва у м1жваен-ны перыяд сёння распрацаваны недастаткова. Для шырокага вывучэння дадзенай тэмы да-следчыкам не хапае пстарычных крынщ, асабль ва вузкая крынщазнаучая база беларускай эка-
нам1чнай хват. Шэраг матэрыялау па псторьп беларускай эм1грацьп захоуваецца у замежных apxieax, цэнтрах i б1бл1ятэках, таму яшчэ не вы-карыстоуваецца псторыкам1 у поунай ступе Hi.
Падчас анатзу украшскай пстарыяграфи па пытаннях развщця дыяспары у м1жваенны перыяд неабходна падкрэслщь высою узровень распрацаванасщ прадстауленай тэмы. Украш-сюя псторыю больш грунтоуна вывучаюць асабл1васщ фарм1равання эмпрацыйных хваляу, дзейнасць паттычных цэнтрау i аб'яднанняу замежжа, развщцё адукацыйных устаноу на Захадзе, дэталёва даследуюць б1яграфп вядо-мых yKpaiHCKix эмпрантау.
У працэсе вывучэння узаемасувязяу беларускага i украшскага замежжа м1жваеннага часу 6bini выкарыстаны апублшаваныя матэрыя-лы, яюя захоуваюцца у Нацыянальнай б1бл1ятэ-цы Рэспублт Беларусь, Цэнтральнай навуко-вай б1бл1ятэцы ¿мя Я. Коласа HAH Беларуа, 6i6-лАятэцы Варшаускага унАверсАтэта, Нацыянальнай б1бл1ятэцы Польшчы, Львоускай нацыянальнай навуковай бАблАятэцы УкраАны ¿мя В. Стэ-фан1ка, Навуковай б1бл1ятэцы Львоускага на-цыянальнага унАверсАтэта ¿мя I. Франка, Нацыянальнай б1бл1ятэцы УкраАны ¿мя В. I. Вяр-надскага, бАблАятэцы PacificKara унАверсАтэта дружбы народау у Маскве.
АпублАкаваныя матэрыялы, на падставе як1х можна зрабщь выснову пра беларуска-укра1н-ск1я сувяз1 замежжа, пацзяляюцца на тры групы:
- публАкацыА беларускАх г1сторыкау пра фарм1раванне м1жваеннай эм1грацыйнай хвал1;
- даследаванш yKpaiHCKix вучоных пра дзейнасць эканам1чных i палАтычных yKpaiHCKix эмпрантау;
68
ISSN 1683-0377. Труды БГТУ. 2012. № 5. История, философия, филология
- публшацьп аутарау далёкага замежжа 1 Ра-сп, у яюх адлюстроуваюцца новыя тэарэтыч-ныя распрацоую вывучэння псторьп эмпрацьп.
Актыунае вывучэнне тэмы псторьп бела-рускай дыяспары пачалося пасля распаду Са-вецкага Саюза. У большасщ навуковых работ беларусюх аутарау у 90-я гг. XX ст. падкрэсл1-ваюцца выключна станоучыя моманты у мшу-лым замежжа. Аднак у пачатку XXI ст. да дад-зенай тэмы губляецца защкауленасць спецыя-лютау, яе пачынаюць л1чыць праблемнай, спрэчнай 1 нават паттызаванай.
На сённяшш дзень асабл1васщ эмпрацый-ных хваляу 1 мшулае беларускай дыяспары зноу у цэнтры увап пстарычнага даследавання. Вывучэнне дадзенай тэмы патрабуе асвятлення шырокага кола пытанняу, яюя належаць да розных галшау гумаштарных ведау - не толью да псторьп, але I да патталогп, сацыялогп, этна-графп, фшалогп, фшасофп 1 г. д. Яшчэ вял1зная колькасць матэрыялау засталася па-за увагай вучоных, мнопя аспекты жыцця беларускай эмпрацьи фактычна пакуль не даследаваны, вядзецца работа па пошуку пстарычных крынщ у арх1вах 1 б1бл1ятэках Рэспублш Беларусь 1 замежжа.
Што датычыцца сучасных дысертацыйных работ па псторьп беларускай эм1грацьн, то ¿х вельм1 мала. Кандыдацкая дысертацыя С. В. Ша-бельцава прысвечана пытанням беларуска-украшсюх кантактау у Аргенцше з 1945 па 1991 гг [1]. Аутар на высоюм навуковым узроу-ш вылучае тэндэнцьи развщця сувязяу белару-сау I украшцау за мяжой, даследуе ¿х палпыч-нае I культурнае жыццё, намагаецца разабрацца у пытаннях адаптацьи эмпрантау. Нягледзячы на тое, што работа прысвечана пасляваеннаму перыяду, С. В. Шабельцау шша пра агульныя беларуска-украшсюя праекты, яюя был1 рас-працаваныя яшчэ да Другой сусветнай вайны, але рэал1заваныя значна пазней.
Яшчэ адна айчынная дысертацыйная праца М. I. Чмаравай «Беларуская л1таратура у Чэха-славакп (1920-1945)» прысвечана лп-аратурнай спадчыне беларускага замежжа [2]. Работа выка-нана не толью на аснове беларусюх матэрыялау, у ёй таксама выкарыстаны даследаванш сучасных чэшсюх 1 украшсюх л1таратуразнауцау 1 пс-торыкау. Даследаванне М. I. Чмаравай уяуляе сабой глыбокую навуковую працу па псторьп беларускай лп-аратуры 1 выдавецкай справы у м1жваеннай Чэхаславакп. Аутар спрабуе вылу-чыць асноуныя рысы 1 сфармуляваць агульныя тэндэнцьи развщця беларускага культурнага асяроддзя у Празе, падкрэсл1вае шырокую арга-шзацыйную дапамогу украшскай дыяспары.
Найбольш вывучаным пытаннем у псторьп м1жваеннай беларускай эмпрацьп з'яуляецца
дзейнасць дыяспары у Чэхаславакп. Менав1та у Празе беларусы разгарнул1 актыуную паттыч-ную, культурную, аргашзацыйную, адукацый-ную 1 творчую работу. Дзейнасщ беларусюх эмпрантау у м1жваеннай Чэхаславакп прысве-чаныя навуковыя артыкулы У. Ляхоускага [3], Л. М1рачыцкага [4], М. Труса [5]. Па ¿х матэры-ялах можна прасачыць асобныя лёсы беларусау у Чэхаславакп, вызначыць ролю палпычнага эмпрацыйнага цэнтра у Празе для усёй беларускай м1жваеннай эмпрацьп, суаднесщ ступень дапамоп 1 уплыву з боку шшых славян-сюх дыяспар, у тым л1ку украшскай.
Пры вывучэнш эканам1чнай эмпрацыйнай хвал1 з тэрыторьп Заходняй Беларус1 асабл1вай увап заслугоуваюць даследаванш Я. М1ранов1-ча [6] 1 В. Мярчук [7], у яюх падрабязна ашсана эканам1чнае 1 пал1тычнае становшча беларусюх сялян у Другой Рэчы Паспал1тай, ¿х планы на заробю за мяжой, аргашзацыя польсюм1 ула-дам1 эмпрацыйнага руху 1 перспектывы эмпрантау.
Пстарычную карщну м1жваеннага часу да-пауняюць работы польсюх псторыкау па развщщ «усходшх крэсау». Пацрабязн^гм1 1 грунтоуным1 працам1 з'яуляюцца манаграф11 польскага даслед-чыка, спецыял1ста па нацыянальным пытанш у м1жваенны час I. Тамашэускага [8]. Выкарыстан-не не толью беларуск1х, але 1 польск1х навуковых даследаванняу па п^гтанн1 разв1цця нацыяналь-ных меншасцяу Другой Рэч^г Паспаттай дазваляе пазбегнуць рацыкальн^гх ацэнак м1нулага, а таксама скажэнняу пстарычных фактау.
Узнав1ць г1старычную карц1ну эканам1чнай 1 пал1тычнай м1жваеннай хвал1 украшцау, падрабязна I дэталёва разгледзець м1нулае замежжа дазваляюць публ1кацы1 сучасных украшсюх г1сторыкау. Некаторыя укра1нск1я спецыялюты звяртаюцца таксама да аспектау развщця беларускай дыяспары.
Важным пытаннем мшулага м1жваеннай ук-ра1нскай эм1грацьп з'яуляецца працоуная эм1г-рацыйная хваля жыхароу Заходняй Укра1ны, якую падрабязна даследавау у сва1х публ1кацы-ях прафесар С. П. Качараба. Яго навуковыя работы глыбока асвятляюць дзейнасць 1 мэты эм1грацыйных органау Польшчы, асабл1васц1 наладжвання побыту эмпрантау за мяжой, работу карабельных таварыствау 1 ¿х агентау. Ма-награф1я С. П. Качарабы «Эмпрацыя з Заходняй Укра1ны 1919-1939» [9] прысвечана нацыя-нальнай паттыцы польскага урада на заходне-украшсюх землях, эм1грацыйнаму заканацауству Польскай дзяржавы, фарм1раванню асноуных к1-рункау украшскай эм1грацы1 у м1жваенны час. Высновы даследаванняу вучонага таксама ка-рысныя для вывучэння беларускай эканам1чнай хвал1 з тэрыторы1 Другой Рэчы Паспаттай.
Вядомым спецыятстам па паттычнай украш-скай эм1грацьи з'яуляецца прафесар У. П. Траш-чынсю. У сва1х публшацыях ён падрабязна ашсвае сацыяльны склад паттычнай м1жваен-най эм1грацьп у розных крашах свету, асабль васщ фарм1равання асноуных паштычных цэнт-рау, узаемадзеянне украшцау замежжа з ула-дам1 краш-рэцышентау. Манаграф1я У. П. Траш-чынскага «М1жваенная украшская эмпрацыя у Еуропу як пстарычная 1 сацыяльна-палпычная з'ява» [10] прысвечана даследаванню асноуных эмпранцюх партый, грамадсюх аб'яднан-няу 1 паштычных блокау у Заходняй Еуропе.
Шырока распрацаванай тэмай украшскай пстарыяграфп з'яуляецца м1нулае эм1грантау у м1жваеннай Чэхаславакп. Актыуная украшская дыяспара пакшула там багатую навуковую, творчую 1 культурную спадчыну. Украшсюя навучальныя установы у Празе ператварылюя у буйныя навуковыя цэнтры, дзе выкладат сус-ветна вядомыя вучоныя, а нацыянальныя хара-выя, мастацюя 1 творчыя калектывы Чэхаславакп был1 папулярным1 не толью у Еуропе, але 1 у крашах Пауднёвай 1 Пауночнай Амерыю.
Адным з першых да тэмы дзейнасщ украш-скай супольнасщ у Чэхаславакп звярнууся на пачатку 1990-х гг. псторык С. Вщнянсю [11]. Даследаваннем украшскага студэнцкага I ма-ладзёжнага руху эмпрацьп займалюя таксама О. Дудшк [12] 1 В. Галавенка [13]. Украшсюя аутары не толью ашсал1 плённую працу эмп-рантау, але I пазначыл1 важнасць узаемауплы-вау культурных традыцый шшых народау, у тым л1ку 1 беларусау замежжа, пры захаванш самащэнтычнасщ украшскай супольнасщ у Чэхаславакп.
Каштоунай пстарычнай крынщай па выву-чэнш беларуска-украшсюх кантактау у эмпра-цьп з'яуляецца першая частка кнш украшскага эмпранта Сымона Нарыжнага «Украшская эмпрацыя. Культурная праца украшскай эмп-рацьп пам1ж дзвюма сусветным1 войнам!» [14], выдадзеная у 1942 г. у Празе. Праца С. Нарыжнага створана на аснове шырокай музейна-кры-нщазнаучай базы. У манаграфп псторык неад-наразова звяртау увагу на супольную дзейнасць беларускай 1 украшскай дыяспар. Даследаванне С. Нарыжнага, праведзенае у м1жваенны перы-яд, абашраецца на каштоуныя пстарычныя крынщы, большасць яюх аднавщь на сённяшш дзень немагчыма.
Другую частку кшп С. Нарыжнага «Украш-ская эмпрацыя. Культурная праца украшскай эмпрацьп 1919-1939» [15] выдат сучасныя ар-х1вюты 1 дакументазнауцы адносна нядауна. У 1999 г. быу апублшаваны рабочы матэрыял працы украшскага эмпранта С. Нарыжнага: ю-еусюя арх1вюты сабрат незавершаную частку
манаграфп фактычна па урыуках. Вывучэнне дзейнасщ украшскай дыяспары аутарам значна пашырыла уяуленш псторыкау пра м1жваенны час, таму выкарыстанне пазначаных матэрыя-лау карыснае таксама для беларусюх, чэшсюх, расшсюх даследчыкау. Увядзенне манаграфш С. Нарыжнага у беларусю навуковы зварот даз-волщь пазбегнуць шматлшх стэрэатыпау 1 штампау пра эмпрацыю.
Новым аспектам даследавання беларускага замежжа з'яуляецца вывучэнне асноуных па-няццяу 1 дэфшщый тэмы. У тэарэтычным плане пры удакладненш тэрмшау 1 фармулёвак ка-рысным1 з'яуляюцца заходшя даследаванш. Ак-рамя таго, каштоуным1 работам! па тэорьп фар-м1равання дыяспар 1 метадалогп навуковых па-дыходау пры вывучэнн1 эм1грацыйных працэ-сау стал1 публ1кацы1 рас1йск1х аутарау. Выкарыстанне вопыту асноуных рас1йск1х 1 замеж-ных цэнтрау па даследаванш эм1грацьп дазво-л1ць вызначыць асноуныя дэф1н1цы1 дыяспа-ральнасц1 г1сторы1 беларускай дыяспары.
Манаграф1я Н1каласа ван Х1яра «Новыя дыяспары» [16] - гэта сучасны навуковы погляд заходняй пстарыяграфп на мпрацыйныя працэ-сы у XX ст. У рамках даследавання буйнейшых у свеце дыяспар, ¿х ментальнасцяу, асабл1вас-цяу пражывання, тэндэнцый разв1цця англ1йск1 аутар таксама разглядае 1 эм1грацыю з тэрыто-ры1 Савецкага Саюза. Асобна падаюцца харак-тарыстык1 сучасных беларускай 1 украшскай дыяспар. Дадзенае даследаванне з'яуляецца ак-туальнай тэарэтычнай работай, а пазщьп заход-няга аутара пашыраюць уяуленн1 пра ролю эм1грантау 1 1х дыяспар у г1старычным развщщ Еуропы, Афрык1, Сярэдняй Аз11.
Асабл1вай уваг1 заслугоуваюць рас1йск1я публ1кацы1 па развщщ этшчных дыяспар В. Д. Папкова [17] 1 анал1зе рол1 дыяспар у ж^1цц1 метрапол11 А. Б. Ручкша [18]. Вядучыя расшсюя тэарэтык1 дыяспаральнасц1 у сва1х работах акрэсл1ваюць асноуныя паняцц1, яюя не-абходна шырока прымяняць пры вывучэнш г1с-торы1 беларускай 1 украшскай эмпрацьп. Рас1й-ск1 1 замежны вопыт значна узбагачае уяуленш пра асноуныя працэсы адаптацы1 эмпрантау, ¿х узаемакантакты з прадстаун1кам1 шшых дыяспар 1 аутэхтонным насельнщтвам.
Заключэнне. Так1м чынам, на сённяшш дзень тэма г1сторы1 беларускай дыяспары з'яуляецца запатрабаванай 1 актуальнай, аднак пры яе даследаванн1 нямала пытанняу яшчэ патра-буюць удакладнення 1 анал1зу спецыял1стау. У сучаснай беларускай акадэм1чнай навуцы узн1к-ла вострая патрэба у стварэнн1 грунтоунага даследавання па дадзенай тэме. Пры вывучэнн1 бе-ларуска-укра1нскага супрацоунщтва асабл1вую ц1кавасць выкл1каюць укра1нск1я матэрыялы
70
ISSN 1683-0377. Труды БГТУ. 2012. № S. История, философия, филология
па ricTopbii эканам1чнай i паттычнай эмпра-цыйных хваляу, дзе нярэдка успамшаецца пра агульныя з беларусам1 замежжа праекты i ме-рапрыемствы. Акрамя таго, для падрабязнага вывучэння беларускай эмпрацьи i узаемасу-вязяу дыяспар неабходна ужываць новы тэрм1-налапчны апарат дыяспаральиасщ, яю шырока распрацаваны у англамоуных публшацыях i ма-награф1ях сучасных расшсюх аутарау.
Л1таратура
1. Шабельцев, С. В. Украинцы и белорусы в Аргентине: общественно-политическая деятельность и связи с родиной (1945-1991 гг.): дис. ... канд. ист. наук: 07.00.03 / С. В. Шабельцев. -Минск: БДУ, 2005. - 116 с.
2. Чмарава, М. I. Беларуская л1таратура у Чэхаславакп (1920-1945): дыс. ... канд. фшал. навук: 10.01.01; 10.01.03 / М. I. Чмарава. -Míhck: БДУ, 2002. - 113 с.
3. Ляхоусю У. Грамадска-культурная чын-насць беларускай дыяспары у Чэхаславакп у 1921-1938 гг. / У. Ляхоусю // Общественно-культурная жизнь белорусской и российской эмиграции в Чехословакии 1921-1938. Каталог выставки в Национальном музее истории и культуры Беларуси с 27 мая по 3 июля 2002 г. -Минск: Новопринт, 2002. - С. 21-31.
4. Мрачыцю, Л. Беларуская ¿нтэл1генцыя на эмпрацьп i чэшскае нацыянальнае адраджэнне / Л. Мрачыцю // Беларуска = Albaruthenica. - Míhck: Навука i тэхнка, 1995. - Кн. 5. - С. 111-115.
5. Трус, М. Дауш сябра беларускага народа. Невядомыя люты украшскага псторыка Дзм1т-ра Дарашэню / М. Трус // Роднае слова. - 2009. -№ 5. - С. 10-14.
6. MipaHOBÍ4, Я. Навейшая псторыя Eenapyci / Я. М1ранов1ч. - Беласток: Niwa, 1999. - 270 е.; Mironowicz, E. Bialorusini i Ukraincy w polityce obozu pilsudczykowskiego / E. Mironowicz. - Bialys-tok: Wyd-wo Uniwersyt. Trans Humana, 2007. - 294 s.; Mironowicz, E. Polityka narodowosciowa PRL / E. Mironowicz. - Bialystok: Wydanie Bialorusk. Twa Hist., 2000. - 284 s.
7. Мярчук, В. M. Адмшстрацыйна-права-выя асновы эмпрацьи з тэрыторьи Заходняй Eenapyci / В. М. Мярчук // Весшк Брэсцкага ушверегота. Сер. гумаштар. i грамад. навук. -2009. - № 4. - С. 141-148.; Мярчук, В. Ажыццяу-ленне эм1грацьп з тэрыторы1 Палескага ваяводства
(1920-1930-я гг.) / В. Мярчук // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. - Bialystok, 2010. - № 32. -S.101-115.
8. Tomaszewski, J. Mniejszosci narodowe w Polsce XX wieku / J. Tomaszewski. - Warszawa: Spotkania, 1991. - 58 s.; Tomaszewski, J. Polska w Europie i swiecie 1918-1939 / J. Tomaszewski, Z. Landau. - Warszawa: Wyd-wo TRIO, 2005. -335 s.
9. Качараба, С. П. Емпращя з Заходно! Ук-paÏHH 1919-1939 / С. П. Качараба. - Льв1в: Льв1вський нацюнальний ушверситет iMeHi 1ва-на Франка, 2003. - 416 с.
10. Трощинський, В. П. М1жвоенна укра1н-ська ем1грац1я в GBponi як юторичне i соц1аль-ио-пол1тичне явище / В. П. Трощинський. -Ктв: 1тел, 1994. - 260 с.
11. Вщнянськш, С. В. Культурно-осв1тня i наукова д1яльн1сть укра1нсько1 ем1грац11 в Чехо-Словаччии1: Укра1нський в1льиий ушверситет (1921-1945 гг.) / С. В. Вщнянськш. - Кшв: Нац. акад. наук Укра1ни, 1994. - 82 с.
12. Дудшк, О. Я. Украшський студентський рух в емпрацп (Центрально-Сх1дна Свропа, 20-tî роки XX ст.): автореф. дис. ... канд. icTop. наук: 07.00.02 / О. Я. Дудшк; 1н-т укр. археограф!! та джерелознавства îm. M. С. Грушевського НАН Укра1ни. - Khïb, 2003. - 20 с.
13. Головенько, В. Молод1жний рух укра1нсь-koï д1аспори / В. Головенько // Украшська д1аспо-ра. - Khïb: 1нтел, 1994. - Число 6. - С. 70-78.
14. Нар1жний, С. Украшська ем1гращя. Культурна праця укра1нсько1 ем1грац11 м1ж двома cbîtobhmh в1йиами / С. Нар1жиий. - Прага: Музе! визвольно! боротьби Укра!ни, 1942. - 372 с.
15. Нар1жний, С. Укра!нська ем1гращя. Культурна праця укра!нсько1 емпрацп 1919-1939 (матер1али, 3i6paHi С. Нар1жним до частиии друго!). - Khïb: Видавиицтво imehi Олени Те-лпи, 1999. - 272 с.
16. Hear, N. van. New diasporas. The mass exodus, dispersal and regrouping of migrant communities / N. van Hear. - Oxford: University of Oxford, 1998. - 298 p.
17. Попков, В. Д. Феномен этнических диаспор / В. Д. Попков. - М.: ИС РАН, 2003. - 340 с.
18. Ручкин, А. Б. Русская диаспора в Соединенных Штатах Америки в первой половине XX века. - М.: Нац. ин-т бизнеса, 2006. - 464 с.
Паступша 15.03.2012
