CC BY
5ИМЕТО НА СКЕНДЕРБЕГ И НЕГОВОТО CEMEJCTBO ВО ПРВИОТ ИСТОРИОГРАФСКИ ТРУД НА МАКЕДОНСКИ JA3M (СПОРЕДБЕНА АНАЛИЗА СО ИЗВОРИТЕ)
Бкщана Ристовска^осифовска
Универзитет „ Св. Кирил и Методы] ", Македонка
We are focused on Skenderbeg - a historical person from 15th century, Christian antiottoman ruler, who was successfully opposing the Ottoman Empire for a long time. In the tradition he was a hero, as a prime image in the Albanian, but also as a secondary image in the other Balkan traditions.
We find data about him, his family and his rule in sources from different provenience, written with different alphabets and in various languages, and originating from Dubrovnik, Roma, Hilandar, Budim, Venetia, Milan etc.
The Macedonian revival activist (revolutionary and cultural-national activist from 19th century) Georgia M. Pulevski was an author of the first history book in Macedonian language. He names Skenderbeg and his family sufficiently correct, taking into consideration the data from the sources, with Slavic names.
Се осврнуваме на името на Скендербег - историска личност од XV век, христщански антиосмански востанички водач1, щшто успеал долго воено да одолева на силната Турска Имперща2. Од историски аспект, то] оставил значаща трага во исторщата на Албанща. Во традицщата е предаван како славен херо_ь како примарен лик во албанската, но како спореден и во некои други балкански традиции3.
За него, за неговото семе]ство и воопшто за неговото владеете поскуат извори од различна провениенцща (латински, грчки, турски, словенски), напишани со различни писма, на разни ]азици (латински, италщански, полски, француски, турски). Изворите се од различно потекло (Дубровник, Рим, Хиландар, Будим, Венецща, Милано), дури и документи од самиот Скендербег испратени до разни западни владетели.
1 Првиот вооружен отпор против продорот на Османлиите во Европа го прават македонскиот крал Волкшин и брат му деспотот Углеша, со битката на р. Марица во 1371 година, речиси еден век пред востанието на Скендербег.
2 За одразот на востанието во Македонща: Басотова 1974: 295-309; Матковски 1983: 84-97; Бислими 2001: 82-171.
3 На пример, според П. Д. Драганов, Мщаците (за кои пишува кон крарт на XIX век) „со аристократска гордост се сметаат за негови потомци" (Драгановъ 1894: 106). Пишува)ки за нивната колективна меморща за сво]ата исторща и потекло, според него, тие се уверени во своето „отмено благородно потекло" со што се изделувале од соседите и се сметаат себеси за „глава на своите соплеменици Македонци". Според Драганов, тие се по род „аристократи", никогаш не се ородувале со другите родови и наводно себе со гордост се нарекувале потомци на „кнезот Гураг Кастриот", според кого носеле црна нараменица („по великиот паша Скендер-бег") (Драгановъ 1888: 88).
JoBaH Музаки, современик и роднина на Скендербег, во CBojoT спис на италщански ]азик „Breve momoria de li discendenti de nostra casa Musachi" неговиот дедо го именува „Signor Paulo Carstrioti", од ко]што се родил „Signor Giovanni Castrioto", односно таткото, како и неговата ма]ка „Signora Voisava Tripalda", од кои се родил „Scanderbeg". То] детално раскажува дека во времето на Мурат II од Турците бил наречен „Scanderbegh, che Scander vol dire Alesandro, e begh vol dir Signor" (РадониЙ 1942: 1, бел. 1). Во Дополнувааето на Joвaнoвиoт спис синот Константин пишува за „Scanderbeg", како и за неговото семе]ство, за сестрите, за вракааето на Скендербег во христщанската вера, за смртта (на 4 декември 1466 година) итн (РадониЙ 1942: 230-231).
И документите на латински ]азик ги потврдуваат нивните имиаа. Така, Венецщанскиот сенат се обрака до таткото „Johannis Castrioti" (РадониЙ 1942: 1), ко] пак возврака како „Yvani Castrioti" и „Ivan" (РадониЙ 1942: 4). Сенатот уште се обрака и на „Georgius et Stanissa fratres, filii quondam magnifici Iuani Castrioti" (РадониЙ 1942: 8) итн. На француски ]азик, во писмо до Венецщанскиот сенат татко му се потпишува како „Juanus Castriota", а Сенатот му пишува на „Jean Castriota" (РадониЙ 1942: 4-5).
Во други документа со латинско писмо то] е наречен и само „Scandarbeghi", „Scanderbeg", „Schanderbeg", „Scandarbego", „Scandarbegho", „Scandribegi" (РадониЙ 1942: 10, 14-16), но и „Scenderbegi" (РадониЙ 1942: 19). Во папски документ е наречен „Georgii Castrioto, alias Scandebergh" (РадониЙ 1942: 24), а кралот Алфонс V се обрака до „Georgio Castrioti" (РадониЙ 1942: 26), Ене]а Силвщ Пиколомини го нарекува „Georgius Scanderbeghius" (РадониЙ 1942: 227), Donado da Lezze пишува за „Scanderbecco" (РадониЙ 1942: 228), Антонщ Бонфинщ - „Sandorbegus" (РадониЙ 1942: 229), Paulus Iovius (Giovio) -„Georgius Castriotus Scanderbechus" (РадониЙ 1942: 232), Дубровничкото собрание пак го именува како „Schandarbeghi Castrioti" (1446) или „Georgios Castrioti" (РадониЙ 1942: 8) (1447), само „Scanderbech" и „Schanderbecho" (РадониЙ 1942: 17-18) (1448) итн. Биографот на Скендербег Marinus Barletius пишува за „Joannes Castriotus" и за „Scandarbegus", односно „Vita et res praeclare gestae Georgii Scandarbegi (Zagrabiae, 1743) " (РадониЙ 1942: 6).
Константин Михаил во сво]ата Хроника (напишана на полски ]азик помегу 1496 и 1501) пишува за Скендербег: „ktoremu bylo imie Skinder Iwanowicz", ко]што „byl syn Iwanow" (РадониЙ 1942: 235). И други словенски документа пишуваат за имиаата на Кастриотите, како, на пр., „господина Ивана", односно во една даровница за Хиландар се ]авува „Ивапь Кастриють и сь сыпови моими Станишомь и Р'пошемь и
Костап'дипомь и Гюрпмь", потпишан „господина Ивана" (РадониЙ 1942: 2-3). Во еден летопис (1448) се зборува за „Скендеръ-бег" (РадониЙ 1942: 18). Но неговото име се ]авува и во формата „Гюрьгъ Кастриютъ речени Скендьръ бегь" („Скеньдерьбегъ") (РадониЙ 1942: 108-110), но само во документите напишани од канцеларот Нинца.
Лаоник Халкокондил, пак, пишува на грчки за „Ekevöephv tov 'Ißavera rnaîSa" (РадониЙ 1942: 221).
Посебно треба да се забележи како бил запишан Скендербег во документите што ги испракал. Така, во писмото на Скендербег до кралот Владислав (Кро]а, 1443) се ]авува како „Scandarbegus" (РадониЙ 1942: 7), но потпишан е и како „Georgius Castriotus, alias Scanderbego" или „Georgio Castrioto decto Scanderbego" (РадониЙ 1942: 121-122).
И во изворите е забележано добивааето на новото име Скендербег, според турската форма на името на Александар Македонски. Така, Михаил Критовул го нарекува „о 'AleXavSpos" (РадониЙ
1942: 223). Турските извори го бележат главно како „арбанашки господар", „Iskender", а понекаде и со дополнително об]аснуваае -„Александар дворогиот". Турскиот хроничар Дурсун-бег го нарекува: „Iskender-i zu-'l-karnein" (РадониЙ 1942: 249, бел. 3), а турскиот историограф Хоца Сад-ед-дин: „Içkender-i-zu-'l-karneine mensub" (РадониЙ 1942: 275, бел. 7) и сл.
Ово]пат се осврнуваме и на начинот како се именувани Скендербег и неговото семе]ство во првиот историографски труд на македонски ]азик, „Слацанско-македонската општа исторща", напишана од македонскиот преродбеник (револуционер и културно-национален деец) Горгща М. Пулевски. Одломки од ово] труд, ко]што е завршен пред смртта на авторот (1893)4, се об]авени во 1973 (Ристовски 1973: 321-358) и во 1974 година (Ристовски 1974: 113-257), но интегралниот текст е напечатен во 2003 година во Скоще. „Слацанско-македонската општа исторща" претставува првиот и нарбемен засега познат ваков историографски обид на современиот македонски ]азик, со многубро]ни историски и етнографски податоци и со посебен дел посветен на граматиката на неговиот македонски литературен ]азик.
Пулевски во сво]ата Исторща го глорифицира минатото на Македонците и посебно го истакнува словенскиот елемент во македон-ската етногенеза. Но то] пишува и за сите балкански народи, особено за словенските што имале каква било врска со историските случувааа во Македонща. Всушност, ако се изземат некои наивни делови од Исторщата на Пулевски, како што е библиското толкуваае за потеклото на Македонците и слично, се добива една многу логична концепцща и композицща на трудот: од на]старата исторща на Македонща до навлегува-аето на Турците во Европа, па се до формирааето на националните држави на Балканот (Ristovska-Josifovska 2007: 132-138).
Пулевски ]а поставува целата конструкцща на историографскиот дел од книгата врз една сво]а периодизацща што ]а следи се до кра]от. То] ]а прикажува македонската исторща врз столбовите на големите држави што ги обележале историските епохи на Балканот. Всушност, низ призмата на македонската исторща то] раскажува за другите народи, ]азици и држави што биле создавани на балканскиот простор, но под сенката на големите империи: Македонското Кралство, Римската Имперща, Византи]а и Турската Имперща. Времето под турската власт го претставува низ призмата на владееаето на султаните. И покра] тоа што Пулевски ги смета за македонски владатели сите цареви и кралеви што
4 Според новопрона]дените архивски документи, Горги|а М. Пулевски умрел на 13 февруари 1893 година (Ристовска^осифовска 2002: 105-107).
стоеле на чело на државите во кои влегувала и Македонща, то] сепак ги истакнува како на]светли точки од минатото на Македонците периодите на автохтоните држави и владетели (Ристовска^осифовска 2005: 347364).
За пишуваае на сво]ата Исторща Пулевски користел голем бро] извори и литература. Според она што самиот го одбележува во ово] ракопис, може да се направи прилично долг список на користени дела што можел да ги користи во библиотеките и во Софща и во Белград. На]големиот дел од нив се ]асно посочени од Пулевски, но некои, поради извртеното име на авторите и на нивните дела, можеме само да ги претпоставиме. Притоа треба да се забележи дека Пулевски, освен што ги цитира лично користените автори и дела, то] понекаде ги цитира и според други автори. Истовремено, понекогаш изостава да го цитира сво]от извор, иако преку анализа на текстот може да се утврди дека непосредно го користел, а некогаш пак сво]ата интерпретацща ]а темели не врз изворниот текст, туку врз об]аснувааата од редакторот на изданието, без да го наведе тоа. Пулевски имал барем неколку главни дела што му служеле како пример и му биле главни извори, но наколем дел од споменатите автори се преземааа и посредни цитирааа. Податоците од изворите што се основа на неговата книга Пулевски во голема мера ги видоизменува и украсено ги проширува, главно без да ]а промени фактографи]ата. Всушност, понекаде то] се обидува да создаде неко] вид драматизаци]а, па со сво]ата фантази]а и со приемливиот и едноставен народски стил, успева да ги претстави настаните низ многу живи сцени, исполнети со драматика, но и со иде]а. Она што посебно го разубавува неговото раскажуваае на историските настани и интересни случки е и ]азикот со ко]што ги опишува - народен и близок на македонскиот читател.
За Скендер-бег Пулевски пишува како за дел од исторщата на турската доминаци]а на Балканот. То] му определил и посебно место и наслов во содржината на почетокот на книгата: „За Скендербега Гьоргья...льист" (Пулевски 2003: 8). Авторот на таков начин и ]а претставил содржината, наведува]ки ги не толку прецизно главните делови, колку што се потрудил самиот да ги истакне за него важните кажувааа. Но, интригирачки е тоа што не навел на ко] лист се наога текстот, а такво посебно кажуваае и не се наога понатаму. Значи, за Скендер-бег посветил посебно внимание, но прашааето е дали подготвил или само имал намера да додаде посебен текст за него. Биде]ки то] и за другите делови од ракописот има недополнети страници, може да се толкува дека Пулевски не ]а сметал за сосема завршена сво]ата Истори]а. Засега ни останува да го разгледуваме неговото раскажуваае за Скендербег во рамките на последниот, петтиот дел, посветен на периодот од доагааето на Турците на европска почва, па се до крарт на XIX век, поточно до последната историски претставена година 1889.
Со оглед на тоа што ово] дел од Истори]ата Пулевски го презентира низ раскажувааата за периодите на владеете на разните турски султани, и Скендер-бег е вметнат во неговото „раскажуваае за султан Мурада II-ри" (Пулевски 2003: 527). Мегутоа, се гледа дека за Скендербег и неговото владеете зборува посредно, во рамките на разни
раскажувааа за другите балкански владетели и нивните борби со Турците.
Фактографските податоци за востанието се релативно коректни (Хадри 1968: 54-109; Бислими 2001: 165-171; Грънчаровъ 2001: 42-48). На пример, заземааето на Кру]а, според Пулевски, се случило на 15 ]уни 1478; падот на Скадар е датиран на 26 ]ануари 1479 итн., а се ]авува и веста за „смърт Скендербегов на 1466-та г." (Пулевски 2003: 573) и сл.
Освен историските факти врз кои не можеме целосно да се потпреме, авторот известува и за именувааето на членовите од неговото семе]ство, за употребените етноними и за верската припадност.
Самиот Скендербег Пулевски него го предава како: „Скендербега Гьоргья" (Пулевски 2003: 8), „Скендер-бег (ильи Скандер-бег)" (Пулевски 2003: 528), односно „Гьоргьия" и „ Гьоргья Кастрщьота, а познат по де]ствуваньето со име Скендер-бег" (Пулевски 2003: 535).
Скендербег бил, пишува авторот, „4-ти син от албанскщьот кньяжев Jьoвaн Кастрщьотов" (Пулевски 2003: 528), дооб]аснува]ки за „татка му Jьoвaн Кастрщьота" (Пулевски 2003: 535).
Пулевски об]аснува и како го добил името Скендер-бег: Султанот Мурад наводно ги убил татко му и браката, а само Горгща го оставил жив од родот. Како мал го изгледал според турската вера, а „на 19-та возраст го определил во вилаетското управление да владат, а го нарекол Скендербег (кньяз Альександър)" (Пулевски 2003: 535).
Ако се изземат од последниов исказ податоците за убиството на Скендеровиот род, може да се каже дека Пулевски прилично точно ги именувал членовите на Кастриотовото семе]ство, има]ки ги предвид изворните податоци.
Пулевски како форми на именувааето ги навел Горща Кастриот, а потоа Скендербег, односно Скандарбег. Се разбира, тешко може да се поверува дека Пулевски ги консултирал сите извори. Но останува фактот дека то] ги именувал прилично коректно, додека присво]носта, како, на пр., Jogüh Кастри]отов веро]атно не треба да се сфака како македонско презиме, туку со тоа просто ja искажувал конкретизацщата на Скендербег, како син на Joвaн Кастриот.
Очигледно е дека за Пулевски било важно да каже и дека, иако Скендер-бег бил потурчен на султановиот двор, кога решил да го преземе „татково си владенще, наново се завртел во хрисцанска вера" (Пулевски 2003: 535). То] исказ наога потврда и во изворите што ja бележат припадноста на Скендербег кон христщанството, како и неговиот преод кон исламот. На пример, таткото на Скендербег во едно писмо до Венецщанскиот сенат моли, во случа] да ги нападне неговиот син, щшто прешол во исламот („Si son fils", „el qual e fato Turcho e Mulsamam"), да не биде сметан за одговорен (РадониЙ 1942: 4). Но забележана била и неговата христщанска вероисповед. На пример, во едно писмо од 1454 година Sceva de Curte зборува за Скендербег („Georgio Sandrebech"), за кого вели „non ne Turcho anci e christiano Albanexe" (РадониЙ 1942: 43).
Од аспект на тоа дали е претставен како историска личност или како митски херо], третманот на Скендер-бег Raj Пулевски е од чисто историографски аспект, без митологизираье на неговиот лик. Доза на митски призвук внесува кога го нарекува ,оунак на победените
Албанези". Но тоа, исто така, укажува и на сфакааето на авторот за тоа чщ примарен народен ]унак е Скендербег. Потцртаното, пак, об]аснуваае дека Скендер-бег значи кнез Александар, односно името му е дадено според Александар Македонски, ]а истакнува славата на македонскиот владетел, во кого се огледуваат многу личности во текот на исторщата, а тоа пак особено му било важно на Пулевски, щшто и самиот надолго раскажува за Александра, вметнува]ки во сво]ата Истори]а и верзща на Александридата на македонски ]азик од XIX век (Александрида 2005).
Несомнено е дека Пулевски го третира Скендербега како еден од знача]ните антиосмански личности во исторщата на балканските народи во времето на турските заво]увааа на Балканот. И, како човек-учесник во разни антиосманлиски акции, разбирливо е зошто за него било важно да го истакне и вракааето на еден таков херо] во христщанската вера, секако именува]ки го притоа со словенските имиаа. Присво]носта во именувааето и не е сво]ствена само за македонските именувааа raj Пулевски, туку повеке како балкански тип на означуваае на родовата припадност. За Скендербег се пишува дека е владетел на Албанща. Таква е претставата на еден македонски автор - народен истражувач - од Х1Х век, ко], иако во основата етноцентрист, се потрудил да биде и об]ективен во пишувааето на сво]от историографски труд - во рамките на времето и на околностите.
Литература
Александрида Македонска Александрида. 2005. Извадоци од „Слав]анско-македонската општа исторща" од Горги|а М. Пулевски. Трансилетарицща и подготовка Блаже Ристовски и Бирала Ристовска-Jосифовска. ИНИ: Скопле. Басотова Л. 1974. Нашите краишта и луге во биографщата на Скендербег од
Марин Барлети, СИРМ: „Исторща", X/1, Скопле, 295-309. Бислими М. 2001.Борбите на Скендер-бег со Османлиите со посебен осврт на
Македонща, ИНИ: Скопле. Грънчаровъ С. 2001. Балканският свят, Дамян Яков: София.
Драгановъ П. 1888. Этнографический очеркъ славянской части Македонш,
„Изв'стая Спб. славянског благотворителнаго общества", 2. Драгановъ П. 1894. Македонско-Славянскш Сборникъ съ Приложешемъ словаря. I, С.-Петербургъ.
Матковски А. 1983. Отпорот во Македонща во времето на турското владееае, IV, Мисла: Скопле.
Пулевски, Г. М. 2003. Слав]анско-македонска општа исторща. Подготовка: Блаже
Ристовски и Бицана Ристовска-Jосифовска. МАНУ: Скопле. РадониЙ J. 1942. Ъура^ Кастриот Скендербег и Арбанща у XV веку (историска
гра^а). Српска крал>евска академика: Београд. Ристовска-Jосифовска Б. 2002. Новооткриени податоци за точниот датум на
смртта на Горги|а М. Пулевски, „Гласник". ИНИ: Скопле. 46, 1, 105-107. Ристовска^осифовска Б. 2005. Горги|а М. Пулевски и Крсте П. Мисирков за владееаето на Мраавчевци, Делото на Крсте П. Мисирков (Зборник од Мегународниот научен собир по повод стогодишнината од излегувааето на книгата За македонцките работи одржан во Скоп|е на 27-29 ноември 2003), I, МАНУ: Скоще, 347-364.
Ristovska-Josifovska В. 2007. One Concept of Studying the Relation Balkan/Europe, „Balcanistic Forum" 1-2-3. Семинар за балканистични проучвания и специялизации: Blagoevgrad, 132-138.
Ристовски Б. 1973. Неколку одломки од обемната „Слав]анско-македонска општа исторща" на Горги|а М. Пулевски од 1892 година. „Исторща", IX, 2, СИРМ: Скопле. 321-358.
Ристовски Б. 1974. Одбрани страници. Избор и редакцща д-р Блаже Ристовски, Македонска книга: Скоп|е. 113-257.
Хадри А. 1968. Преглед на албанското ослободително движеае во епохата на Герг Кастриоти Скендербег (1443-1468). НИП „Нова Македонща": Скопле.
