CC BY
25
Лепехов С. Ю., Донец А. М., Нестеркин С. П. Герменевтика буддизма. Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 2006. 180 с.
Лепехов С. Ю., Донец А. М., Нестеркин С. П. Доктрина зависимого возникновения в тибето-монголь-ской схоластике. Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 2004. 264 с.
Потанин Г Н. Тангуго-Тибегская окраина Китая и Центральная Монголия. М., 1950. 563 с.
Ум и знание. Традиция изучения теории познания в Гоман-дацане тибетского монастыря Дрэпун // авт.-сост., пер. с тибет. Р. Н. Крапивина. СПб.: Изд-во СПбГУ, 2005. 307 с.
Хадалов П. И., Ямпилов Л. Ж., Дандарон Б. Д. Описание сочинений Гунчен-Чжамьян-Шадба-Дорчже. Улан-Удэ, 1962. 126 с.
Цыбиков Г. Ц. Избранные труды: в 2-х тт. 2-ое изд., Т. I: Буддист-паломник у святынь Тибета. Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние, 1991. 256 с.
Щербатской Ф. И. Избранные труды по буддизму / пер. с англ. М.: ГРВЛ «Наука», 1988. 426 с. Chandra L. The life and works of HJam-dByangs bZhad-pa. Central Asia Journal Vol. VII. № 3. September, 1962. P.. 33-57.
Dungkar Losang Khrinley. Dungkar. Teleological Great Dictionary (Tibetan Language): Beijing. China Tibetology Publishing House. 2002. 2 388 p.
Heissig W. Ein mongolisches Textfragment Uber den Olotenfursten Galdan // Sinologische Arbeiten 2. Peking, 1944. P. 92-160.
Petech L. Notes on Tibetan history of the XVIII century.
T’oung-pao. Vol. 52. Roma, 19бб. 264 p.
Rock J. F The Amnye-macchen range and adjacent territories.
Roma, 1950. 145 р.
Sadhukhan S. K. Biography of the eminent Tibetan scholar ’Jam-dbyans bshad-pa Nag dban brton-’grus (A.D. 1648-1722) // The Tibet Journal. Vol. XVI. № 2. 1991. New Delhi. LTWA. Indraprastha Press. P. 19-34.
УДК S21.512.37 + S2-1 ББК S2.3 (2Рос=Калм)
XAЛЬMГ AMH YraH ЗОКЪЯЛ ДABAH ЬЭРЭН «AЛTMA» ПОЭМД
(Фольклор в поэме Г. Даваева «^лтма»)
Б. X. Бopлыкoвa
Хальмг амн угии зокъял уудэврмудэрн йир байн: эннь домгуд, баатрлг дуулвр, ут туульс, 72 худл, яс кемэлЬн, туужс, дуд, йерэлмуд, магталмуд, тээлвртэ туульс, улгурмуд, цецн угмуд болн Ьурвнтс.
Нернь туурсн орс востоковед, академик Б. Я. Владимирцов Хальмг Ьазриг Индин дару туулин хойрдгч торскн гиж нерэдсмн [Владимирцов 1926: 5-6]. П. С. Пал-
лас, Н. И. Веселовский, А. А. Бобровников, К. Ф. Голстунский, А. М. Позднеев, В. Л. Котвич, Н. И. Страхов, А. В. Попов, Б. К. Пашков, Г. Й. Рамстедт болн нань чигн нертэ номтнр хальмг амн угин зеериг онь-ган егч шинжлсмн.
Бичэч болн шулгч келнэ керцгиг ергжулхин телэ амн угин зеер олзлна. Эднэ уудэврмуд хурц келэрн, сээхн чимлЬэрн йилЬрнэ. Йиртмжин бээдлиг, куунэ дотр седклиг, керг-уулдвриг келн-угэр зург узул-жэх мет зурж, умшачин оньгт кургж чадна гисн эрун керг.
Нертэ орс бичэч М. Горький амн угин зокъялыг «угин билгин эклц» гиж нерэдсмн [Литература Калмыкии на современном этапе 1987: 64]. Хальмг урн угин зокъялд амн угин уудэврмуд поэм гидг жанрт хамгин сээнэр олзлгдсмн. Улгурлхд, Сусен А. «Те-егин урн» [Сусен 1960], Кеглтин Д. «Сар-Герл» [Кеглтин 1964] болн нань чигн поэмс. Туульс, туужс, дуд, магталмуд, улгурмуд, йерэлмуд поэмин тогтацд, аЬулЬд болн зац-
уулд ик тусан кургжэхнь мен. В. У. Очи-ров [Очиров 1990], М. А. Мукабенова [Мукабенова 2009], Н. Ч. Очирова [Очи-рова 2010] болн нань чигн номтнр хальмг шулглэнд орсн амн угин зеериг шинжлсмн. 2006 жил М. А. Лиджиев «Амн урн зокъял 1920-1980 жж. хальмг шулглэнд» гидг терэр номин цол харссмн. Болв едгэ цаг куртл эн тер зэрм туурвэчин шулглэнд гуунэр шинжлгдэд уга. Улгурлэд келхд, Да-ван Ьэрэн «Алтма» поэм.
Даван Ьэрэн «Алтма» поэм хамгин сэн, йир соньн. Поэмин турунк нернь «Хул-хач». Нернь хажЬр болад, хееннь 1960 ж. «Шулгуд болн поэмс» хурацЬуд «Алтма» гидг нертэЬэр поэм барлгдв.
Шулгч эн уудэвртэн куунэ зермг, залу-дуувр йовдл узулнэ. Поэмин Ьол тернь Алтма кевунэ эмдрлэр дамжулад, кезэцк хувсхлин емн бээсн бээдл-жирЬл, байн улсин дажржлЬ, «куунэ Ьарар моЬа яЬж бэрсинь» узулнэ. Шинжлхд, «Алтма» поэм ергн, цецн, сарул ухаЬар бичгдсн, хурц нэрн келтэ, философск гун шинжтэ. Поэм тогтацарн «тууж туужд». Туурвэч Алтма кевунэ туужд Ончхан ДирЬлин тууж орул-на. Поэмин шулглэн нурЬлж дервн мерэс, мер болЬндан Ьурвн угэс (хая-хая дервн) тогтна.
Квк тецгсин кввэкэс Киитн тец куртл,
Акшин серун Ьазрас
Aдгuн бввpгyд дaвmл [Даван 1960: 103]. Шулгудин эклц даршлhнь нег узгэр эклнэ:
Xa^ эpгuн экнэе Xap Mc^hd hamлaд,
Xapyxc вндp штмудэе XaMpm бeлмyд кepчэд [Даван 1960: 103]. Нег ээhэр эклж бичлhн букл мєриг алцлж келснь «Алтмад» бас xарhна:
XaMp maшpлaд нapн Суу^лх цaгнъ бoлв,
Xaлaдг aвгaн aвaaд,
Сул гepлэн вгв [Даван 1960: 187].
Нег улу, жирЪлин аюhарнь болн некврэрнь xальмг шулглэнэ янз hазак бээдлэн бас xYврYлж даxв:
Дээнu элвг кышгынъ Лaвлщ Medcn,
Дскн xaaнu xээpнд Kypxdp cedrn,
Шг цвн нoйн, зээецг Цepгuг daxщ,
(Hepэн hapx элдв куцл
Эднш amxщ!) [Даван 1960: 174].
Шулгч иим эв-арhар поэмин онцмнь медYлжэx тасрxаг темдглв. Деер келгдсн цуг шулглэнэ эв-ар^ туурвэч шулгин живкнэ тeлэ олзлсмн.
Xальмг номт Oчра Уташ «Авторин туск уг» статьядан Даван Ьэрэн тускар иигж бичсмн: «Ьэрэн элгн-садн, эднэ xотнаxн, тууль-туукд дурта улс билэ. Tеднэ дуулсн ду, келсн тууль, олн зусн тууж, улгур Ьэрэ бичкнэсн авн соцсч йовсмн... Школд сурн бээж, эрдм-билгин кружокд орад, нэр-нааднд орлцад, бийнь ду hарhад (бичэд), терундэн айс орулад, бийнь домбр цокад, теругэн даxад дуулдг билэ». TерYнэс иштэ Даван Ьэрэ «Алтма» поэмдан xальмг ул-син амн угин зокъял олар олзлад, уудэврин келнэ кврцгиг улм кеерулсмн. Поэмд xарhси амн угин уудэвр болhниг шинжта кергтэ.
Xальмг амн зокъялын нег кеермжнь — дун. «Xальмг улс дуундан дурта болн xарy. Дун куунэ эмдрллэ бат залЪлдата болсар «жирЪлин жирн нээмн айс, зовлцгин зун нээмн айс» гиж темдглсн болдг. Ямаран йовдл эс xарhвчн: дэн, аюл, зуд болвчн, xYрм, гиич, байр болвчн — цуг эн тоот дуудтнь орж дуулгдна» ^кна 1989: 3].
TYYPвэч Даван Ьэрэлэ эдл поэмин hол дур адуч Алтма ду дуутадан дурта. Алтма Эрктнэ Oрлма байна адyhинь кєєж йовад, ду дуулна.
Tohcmн бoлcн xapm Toлhahapн нссч aлъвлнa,
Ama кввт зслунъ Aйcлyлн дуулщ aдpнa.
Kввгmcн xap^y ceed,
^ндлцгт эщгo haзpm,
AMmMa xampad йoвнa,
Aphyл ypвщ дyyлнa. [Даван 1960: 138]. Поэмин турун эцгднь xойр дууна угмуд xарhна. Эн дуд чинр-угаарн, кев-янзарн, айсарн болн дyyллhарн xоорндан йилhрнэ.
Xальмг улсин xамгин тааста мал — мєрн. Xол xаалhд йовсн эзндэн кулг дацгин нєкд болдг. Tегэд кулгт нерэдэд, эмтн олн ду hарhсмн: «Сайг сээxн зеерд», «Солг бор», «Ярhа кер», «Ик делтэ кеернь», «УнЪн xалтр», «Кєк делтэ курц», «Кар ажр^га адун», «Шацhтаxн шарh мєрн», «£ээч тамhта кеернь», «^ар унЬн жора» болн нань чигн.
«Алтма» поэмд «Серк зоота зеерд мини» дун xарhна. Эн дуунд залу-зермгин тускар келгднэ. Дууна аhyлh улгурмудэр дамжулж келж болxмн: «Мернэ сээг xолд йовж мед, залyhин сээг кеер йовж мед». Йоста залyhин укл кеер учрдг, «залу кун зерсэн эс кYЦЭxлэ, нерэн геедг, чон бэрсэн алдxла, xарhндг». Алтма эзн нойнаннь, ээмгиннь нер hyташгоhар, Эрктнэ байнас адyhинь xyлxална.
Поэмд орсн xойрдгч дунь — «Сем xамр-та пранц». Эн дун айсин кемжэhэр ут, учр-yтxарн болxла, туужлгч. ^ирЪлд учрсн xамг сэн тоотднь килмжтэнь, му тоотднь дурго болдгинь ил медгднэ. Teрскэн тyyрлhн, иргчин сээxнд итклЪн — цецн yxан амн угин уудэврмудт hол орм эзлнэ. Tyyж уйэс уйд келгдэд, олн-эмтнэ бээдл жирЪлиг залЪлдулж, седклиннь килмжиг батрулна.
1812 жил Францин церг 0рэсэhYP дэврxд xальмгyд эмэн эрвллго орлцад, аврлт уга xор-тыг Москваhас Франц куртл кееіюд, байр-та диилврэн жидин узурт авч ирсмн. TерYг герчлжэx дун «Сем xамрта пранц»:
Сем xaMpma npснцлс Свpглдн бээщ чaвчлдaв,
Чaвчлдн гuщ чaвчлдcн yгaв,
Эмнэннъ aphd чaвчлдлaв.
Tегpг цahaн нуу^ш Tегэлн бээщ чaвчлдлaв,
Чaвчлдн гuщ чaвчлдcн yгaв,
Эмнэннъ aphd чaвчлдлaв.
3ec нoгmнъ шapгнaл,
3eepd Mrnu hoлhaлнa,
Зepглдэд upm дээенлэ
Зeвmэxн yлдэpн чaвчлдлaв [Даван 1960:
173].
Туурвач позмдан «Сем хамрта пранці) дууна нег хувлвр олзлсмн. Зн дууг ода чигн кегшд дуулна. Л. Цебековин «Сто калмьщ-ких песен» болн Б. Оконовин «Терскн Ьазрин дуд» дуудьін харацЬудт орулгдсмн. «Серк зоо-та зеерд мини» дун дегтрмудт харЬсн уга.
Зрзсзн медлд орснас нааран хальм-гуд халун цусан асхад, змзн арвллго, Ьавшунан, зв-дован узулж, дзврсн цуг дззснз емнас босч, нер Ьарч йовсинь мана орн-нутгин туужд билршго узгар барла-та. Тедна негнь — Ончхан ЖирЬл (позмд Ончхин Ж^ирЬл). Зн кууна амдрлин тускар кесгнь баЬар медна. Шинжлхд, «Алтма» позмд Ончхан ЖирЬлин тускар иигж бичзтз: Ик-Цоохрин внр нутгас Онц церг бурдщ,
Инрлин медлд курч вгтл,
Ончхин Ж^иркл толкалщ.
«Ончхан ЖирЬл (Цевг-Увша ЖирЬл) тавдгч уйдан алдр Аюка хаана салтр, Зрктн нутга угарьсн зззсц Цевг-Увшин ерк-булд, 1772-1778 жж. алднд Ьарч. Терскан харсгч 1812 ж. дззнд орлцж, зергарн чигн, шулгарн чигн туурсн баатр болчкад бичач дееран земга билгта кегжмч бззсмн» [Бичачнрин туск уг 2007: 9].
Нойдудла ноолда кехларн, Ончхан ЖирЬл хамгин кучта зер-зев — хурц уг олзлдг била. Хальмг саачудас болн хаана йосна емнас аалго, зергта шулгч зерж келдг баасмн. Тегад хальмг нойдуд-заасцгуд тиим амрлтго кууна аминь барж зогсахар седсмн.
Кезэнэс авн амн угин чилшго зеер болж улдсн туульмуд, туужс, улгурмуд уйэс уйд келгдэд, эндр едр сээхн чимлЬтэ хурц келэрн куунэ чееж байрлулна. Хальмг эмтн Ьурвнтс бас ергэр олзлж йовсмн.
«Керсу ухата, келндэн хурц улс хоорн-дан уг бэрлдж сердг бээсмн. Ке сээхн янзта, гун ухан-тоолврта хэру олж авсн кун мергн, цецн, билгтэ куунд тоолгддг билэ. Ьурвнтс меддг улс дунд йоста марЬан болхлаг, иим марЬаг узж, соцссн кун бийэн хевтэд тоолад, келндэн билгтэ улсиг медсндэн байрлддг бээсмн.
Тээлвртэ туульд цээлЬврнь турулэд келэд егчкхлэ, тээлврнь хэрунь болдг. Ьурвнтст болхла, цээлЬврнь хойрдгч эцгднь еггднэ. Энугэрн Ьурвнтс тээлвртэ туу-ляс йилЬрнэ. Ьурвнтс хальмг улсин мергн билгинь узулжэнэ. Орчлцд эдл Ьурвн юмн бээхиг медж авхин телэ, гун ухан-тоолврин сээхн товчлтс кергтэ. Ьурвнтс меддг кун гун сурЬульта, хурц мергжлттэ болх зевтэ бээсмн. Тиим улс ухан тоолврас, у чеежэсн уудсн хэру олж авдг. Тер учрар чигн нег сурврт хойр-Ьурвн зусн Ьурвнтсар хэру еггднэ» [Кел ергжуллЬнэ дегтр 1994: 160].
Даван Ьэрэн «Алтма» поэмд Ончхан ЖирЪл Бадм нойнла шатр наадад шуугдхлэрн, цецн, хурц угтэ Ьурвнтс келсмн. Эн Ьурвнтс Ончхан ЖирЬл бичсн «Дерлдэн» поэмла дуццулж хэлэй.
Даван Ьэрэн «Алтма» поэмд орсн Ьурвнтс Ончхан ЖирЬпин «Дерлдэн» по-эмин Ьурвнтсла еерхн. Зуг зэрм угмуд учр-
Даван Ьэрэн «Алтма» поэмд болн Ончхан Щирклин «Дерлдэн» поэмд еггдщэх курвнтс
Даван Ьэрэн «Алтма» поэмас Ончхан ^ирИлин «Дерлдэн» поэмас ЙилИлтс
1 2 3
Ташлкна курвнзуул Саекр кекэд, тос ташдг, Саалин шимд квк ташдг, Санан иктэ ку ташдг [[Даван 1960: 179]. Ташлкна курвн зуул Савлд кекэд, тос ташдг, Саалин шимд квк ташдг, Санан иктэ ку ташдг [Ончхан 1959: 53-54]. саекр — дуцнхд, тосна бээдл медулжэх уг. саел — хуучн уг эркшилтэ, ямта, цолта улс, сээчуд эдлдг бэрултэ ааЪ [Пурбэн 1996: 129].
Чичлкнэ курвн зуул Шор кещ мах чичдг, Шогщ кещ закс чичдг, Шог карксн ку чичдг [Даван 1960: 180]. Чичлкнэ курвн зуул Шве кещ закс чичдг, Шор кещ цус чичдг, Шог карксн ку чичдг [Ончхан 1959: 54]. шор — хурц узуртэ зорсн модн шве — заЬс ацнЪдг зер-зев шогщ — бичкн, хурц, нэрхн иртэ утх [Монраев 2002: 200]. шор кещ цус чичх — хотд хеенэ цус кеЬэд, амнь бооЬад, модар шорлад болЪдг.
1 2 3
Бoлшгoн hvpвн зуул Дoлъгaлщ гуут yrnd Цoopг haphщ бoлшгo, Дoгшн уулт eMmc Цoгцap зymкщ бoлшгo. Зсян uкmэв гuщ, Зypк авлщ бoлшгo, Зевнъ hamлcн куунэ Сeдкл дuuлщ бoлшгo [Даван 1960: 180]. - Oнчxан ДирИлин «Дерлдэн» поэмд болшгон Иурвн зуул xарhсн уга.
Ke^hm hvpвн зуул Yypмгuг yypмгэp бooщ, бamлxд кєцу, Y^m евpm зapмuг, moгmaxд кєцу, Yг мeдшгo maнд, келщ мeдyлxд кецу (Бадм нойнд) [Даван 1960: 181]. Ke^hm hvpвн зуул Yypмгuг yypмгэp бooщ бamлxд кецу, Y^m евpm зapмuг moгmaxд кецу, Yг мeдшгo maнд мeдyлx кецу [Oнчxан 1959: 55]. КєцуИин Иурвн зуул xойр поэмд эдл.
Бaaxнa hvpвн зуул Ээщнp дундан бээx Эpк кевун бaaxн, Элвг meeгuн epyd Элэ шoвyн бaaxн, Эв уга бoлxлa, Зypкнэ кучн — бaaxн [Даван 1960: 182]. Бaaxнa hvpвн зуул Ээщнp дундан бээx Эpк кевун бaaxн, Элвг meeгuн еpчд Элэ шoвyн бaaxн, Эв уга бoлxлa, Зypкнэ кучн бaaxн [Oнчxан 1959: 55-56]. Бааxна Иурвн зуул xойр поэмд эдл.
Дopuн hypвн зуул Xomaн xэpYлcн mxahac Xap^y тйн dop, Xoл haзpuн ешэmнэc Xoвдг тйн dop, Шypyн xyдгuн yrnac Шуугдт тйн дop [Даван 1960: 182]. Дopuн hypвн зуул Xoш daxm rnxahac Xэpг тйн дop, Xoл hrnpm ешэmнэc Xoвдг тйн дop, Шypyн xyдгuн yrnac Шуугдт тйн дop [Oнчxан 1959: 56]. xomaн xapYn^ wxa — ceлэhэн xapyлcн mxa xoш дaxcн шш — нуул^лэ буур даxсн ноxа xaphfhy — xарцhy чеежтэ кун xэpг — бишркг, эмэдг
— Дopuн hypвн зуул Myyhm hypвн шащнд My эмч ку эмтлэ — Kyyrn мжнг бoлдг, mep нег му. My зypxaч cyyp яcxлa Эpлгuн элч бoлдг, mep xoйpдвap му. My гелц шандва цyглyлxлa — Ш^гт xopxa бoлдг, mep hypвдap му. [Oнчxан 1959:52] Даван Ьэрэн «Алтма» поэмд дорин Иурвн зуул xарhсн уга.
угаарн йиЛвртэ (caвhp — caвл, шop — швв, шoгщ — шop, xomaн xэpYлcн нoxa — xom дaxcн нoxa, xapцhy — xэpг). Даван Ьэрэн «Алтма» поэмд «мууИин Иурвн шажнд» гидг Иурвнт xарhxш, терунэ ормд «болшгон Иурвн зуул» орна. Tегэд энунэс иштэ, мана xэлэцэр, эмтнэс соцссн Даван Ьэрэ Oнчxан ДирЪлин hyрвнтас нег xYвлвр авч, поэман бичсмн.
«Ж^цИр» — xальмг улсин амн угин xамгин байн учр-угата, гун аhyлhта, кел-ни билгэрн xyрц, кев-янзарн евэрц баатрлг дуулвр мен. Tегэд чигн Xальмг Tацhчд «Да^рар» соньмсч, баxмж, еврмж эс кесн шулгч уга гиж сангдна.
Xальмг улст адрута, xатy-мєтY жирЪлин xаалhднь «Ж^цИрин» гун yчр-yтxнь, барс мет баатрмудын дурмуднь ямр ик тусан кургснэ тускар шулгч Даван Ьэрэ шулглэнэ уудэвртэн xyрцар товчлсмн.
Поэмин Иоллгч дур Алтма Ж^цИрин баатр мет xаалhдан hарад йовxин емн эзн Санжд, ээмгин улстан, эдстэ бyрxнд мергэд, эмн андаhаран тэвнэ: haц-xaлyн, caлъкн haзp xoл бoлвчн, hamлaд кеex адуг hapmmн acpaд eгcв.
Yгдэн эc кYpxuнъ Ymm мyyhap yкcв,
Ky^u aдгap mypxrn Kyцл бoлaд eгcв.
Keehэд эc upxm Ky.лг мepм дapг,
Keлкэ нээмн чuмгм Keдэ бoлhap mapг.
Ончн Гумб y^apn Qpк macpaд xyypcв,
Олцгт бYpд кeвmщ,
вmн xopxaд шuмYлcв [Даван 1960:
123-124].
Xальмг келнэ урн билгин нег сээxн янзнь магталмуд мен, «магтад оргаларн — ергэд оркдг». Tегэд олн жилин эргцд эдлгдж, келлЪнэ нег чинртэ xYвнь болж бээxнь орта. Xальмг келнд евэрц, сээxн чимлкгэ магталмуд олар xарhна.
Номт E. Э. Xабyнован бичсэр: «0ерд-xальмгин амн угин улмжллын нег евэрц терл зуу болжаxнь — магтал мен. Юн чигн юмна йилИрцгу баxрxн сээxн шинжнь маг-талд урн угэр чимж дурслгднэ. Магтал олн шинжсэрн йерэлд eeрxн. Магтал йерэлшц угин ид-сидт иткэд уудэгдсн болдг. Ацxи цагин кун мел келсэр болx гиж сандг, угин
сидт йорлдг бээсмн. Эн уудэврмуд зацшл, зац-уллэ бат залЪлдата болна... Уцг-тоxмаи магтдг зацшл бас нег цагт делгрж йовсмн. Уцг-тоxм болЪн эврэ урата болдг. Ураhан дуудад, омг сурэИэн ергэд, xортн дээсэн да-рад цуцрл уга, юмнас сурдл уга йовсн болдг. Уцг-тоxман магтжаx урад эврэннь уг йозу-ран илткж узулдг, евэрц шинжэн еедлулж дурслдг бээсмн. Эн саамд yцг-тоxмин узмж болжаx эрдм, евэрц зац-бэрц бас урад темдглгднэ» [Xабyнова 2005: 74-75].
Xойр мертэ адуч Алтман xyдрhднь орад ирxлэ, эн арнзл болсн xарин аминь татад, тер xойрин емнэс зерэд, yцг-тоxмин yраhан xээкрэд теднур дэврв:
Жил нac зoкacн Жup^ г^г yгamя KYдp куз^э haлзнmc Kyyкн нoйнa aлвm,
Санад зepcнъ куцдг Сamxл г^г ээмгmэ,
Сaдъ-бoдъ бypxдuн Сакад егт moxмma,
Xээкpэд eгxлэ кeepдг,
Xaha бээmл дэвpдг,
Xap^y ceehm бшднъ Xomн 6myprn opдг,
Omг эзлт байн Oвшuн Санщын адуч,
Aлдлгo xaйдг,
Tэвэл уга mamдг,
Заячш зoкahaд егт Залу xypдн xapma,
Ончт гумб уцгт
Qmэн нэpxн xapв^. [Даван 1960: 145146].
Куунэ жирЪлд юн эс учрна. Цуг эн йов-длмуд узулж, цээлИж чадм угмуд олж авч, тер йовдлыг медулж, батлад кун йерэлмудтэн орулна. Xальмг кун эврэннь бээдл-жирЪлд йерэл яИж эцкрлж олзлдг бээсинь Даван Ьэрэн «Алтма» поэмас узгднэ.
Алтмаг xаалhд hарад йовжаxднь, xотна евгд, залус куундж сyyжаxлань, эзн Санж кевуг йерэв:
— Mepm келпн твуднъ Meцгн xaaлhap mэвгдщ,
Mepн дeepк залуЫн Mem зypm бampщ.
Tep ha^pm xoлдan Topл уга кYpч,
Topч aвx aдyhan Toohm oлap кеещ,
Aвгuн caнcн caнahan Aлmн xaaлhap куцэщ,
Aмha мeлmpл yгahap Amahaн к^ц булащ.
Keндлц аюл yгahap Keлдэн цyгmнъ мepгYлщ,
Keегулт a^ph aдyhan Keehэд upx бoлmxa! [Даван 1960: 133134].
Санжин герт цуглрсн цуг xотна улс эзнэ ергсн йерэлиг бYттxэ гиИэд, xэрYhинь иигж келнэ:
Horn зepг epшэщ,
Ho.мт mcap кYцmxэ!
Санщш йepэл шщщ,
Сажн уулнъ бYдmxэ!
[Даван 1960: 134].
Xальмг улсин авъясар йерэлиг медэтэ кун келдг. Tегэд Cатxл ээмгин кегшэ Алт-мад йерэлин угэн нерэднэ:
— Эмд твад, бaйpma up,
Эмэн caглщ эpвл,
Эмmнэ келт yxaнc
Aлъкuнъ унн бoлhнaч? [Даван 1960: 135]. Деер келгдсн йeрэлмYд аhyлhарн — xаалhин йeрэлмYд. Шулгч кезэцк йeрэл-мудэс иш авч, шулгин кев-янзд орулж, по-эмин урн угин седв узулжэнэ.
Ашлад келxд, амн угин зєєр xальмг урн угин зокъялын алтн булг. Энунэс бэрмт авч олн поэм уудсмн. YлгYрлxд, Даван Ьэрэ «Алтма» поэмдан амн угин зокъялыг урн кевэр олзлсмн. Tyy^ уудэвртэн зyрhаи Иурвнтс, Иурвн йeрэл, xойр ду, нег тууж, нег андhар, нег yцг-тоxмин ура, нег улгур орулж, поэмин тогтациг, аhyлhиг болн келнэ кєрцгиг гуудлулж, улм кеерулсмн. Зэрм амн угин зокъял дегтрмудт урднь бичгдэд уга, соцсгдад уга. Kелxд, «Серк зоота зеерд мини» дун, yцг-тоxмин ура, йeрэлмYд болн нань чигн уудэврмуд. Oнчxан Ж^ирЪл келсн Иурвнтс (ташлhна Иурвн зуул, чичлИнэ Иурвн зуул, болшгон Иурвн зуул, кецуЪин Иурвн зуул, бааxна Иурвн зуул, дорин Иурвн зуул) поэмин тогтациг соньн кежэxнь лавта. Tемдглxд, Даван Ьэрэ Иурвнтс гиж нерэдлго, кезэцкэр hypвн зуул (Иурвн юмн) гиж келж.
Мана ухан-тоолврар, Даван Ьэрэн «Алтма»
поэмиг цааранднь амн угин болн келнэ хал-
хас улм гуунэр шинжлх кергтэ.
Литератур
Владимирцов Б. ^.Образцы монгольской народной словесности» (С.-З. Монголия). Л.: Изд. ин-та живых вост. яз., 1926. 202 с.
Бичэчнрин туск уг: очеркс // сост. Л. Н. Мушанова,
B. К. Шуграева. Слово о писателях. Элст: ЗАОр «НПП «Джангар», 2007. 352 х.
Даван Ь. Шулгуд болн поэмс. Элст: Хальмг дегтр ЬарЬач, 1960. 223 х.
Кел ергжуллЬнэ дегтр 5-9 кл. (Учебное пособие по развитию речи в 5-9 классах) / сост. А. Каляев. Элиста: Калм. кн. изд-во, 1994. 231 с.
Кеглтин Д. Сар-Герл. Элст: Хальмг дегтр ЬарЬач. 1964. 92 х.
Литература Калмыкии на современном этапе: проблемы идейно-художественного развития. Элиста: Калм. кн. изд-во, 1987. 127 с.
Мукабенова М. А. Мифологические и фольклорные основы калмыцкой литературной поэмы-сказки: автореф. дис... канд. филол. наук. Майкоп, 2009. 22 с.
Окна Борис. Дууна ундснь — жирЬл // Терскн Ьазрин дуд / сост. Оконов Б. Б. Элиста: Калм. кн. изд-во, 1989. 308 х.
Ончхан Щиркл. Ьашута цаг. Шулгуд. Элст: Хальмг дегтр ЬарЬач, 1959. 69 х.
Очиров В. У. Литература и фольклор: проблемы взаимодействия в жанре поэмы // Труды VI Научно-практической конференции молодых ученых и специалистов. Элиста: Калм. кн. изд-во, 1990.
C. 74-76.
Очирова Н. Ч. Этнокультурные ценности фольклора в творчестве калмыцких писателей (на материале творчества К. Э. Эрендженова, А. Б. Бадмаева, А. Г. Балакаева) // Этнопедагогическая коннотация содержания непрерывного образования: мат-лы Межрегион. науч. конф., посвящ. 40-летию КГУ и 70-летию высшего образования Калмыкии (г. Элиста, 6-9 октября 2010 г.). Элиста: Изд-во КГУ, 2010. С. 118-122.
Очра Уташ. Авторин туск уг // Даван Ь. Шулгуд болн поэмс. Элст: Хальмг дегтр ЬарЬач, 1960. 223 х.
Пурбэн Г ДХальмгудын зацшалта бээцин тээлвр толь. Элст: Хальмг дегтр ЬарЬач, 1996. 176 х.
Сусен А. Теегин урн. Элст: Хальмг дегтр ЬарЬач, 1960. 109 х.
Хабуна Е. Э. Ьулмт. Хальмгудын эмдрлин эргцин зац-уул болн амн уудэвр. Элст: АОр «НПП «Джан-гар», 2005. 205 х.
