CC BY
159
Ф.Алиева
ВОЖАХ.ОИ МУФАРРАС ДАР 'ТИЁС-УЛ-ЛУГОТ"-И МУХ.АММАД ГИЁСУДДИНИ РОМПУРЙ
Вожатой калидй: таърихи забони тоцикй, вожатой ицтибосй, «Гиёс-ул-лугот»-и Му.^аммади Ромпурй, муфаррас
Забони точикй дар давраи зиёда аз хазор соли мавчудияташ ба таркиби лугавии худ калимаву ифодахои зиёдеро аз забонхои дигар, мисли арабй, юнонй, лотинй, хиндй, туркй-узбекй, русй ва I айрах,о иктибос гирифтааст. Баробари ин, худи ин забои, ки яке аз забоихои бойи дунё хисоб меёбад, вохидхои лугавии зиёдеро ба забонхои дигар додааст. Ба ин нукта ишора намуда, профессор Х,.Мачидов навиштааст, ки «... собикахои форсии точикй дар гузаштаи кадим на I анхо аз забонхои гуногун калима кабул кардаанд, балки ба бисёр забонхои дигари олам низ калима додаанд. Форсии точикй дар гузаштаи дур хатто дар чараёни интиколи калимахои як забон ба забонхои дигар макоми забони миёнаравро бозидааст. Бисёр калимахои аз сугдй, хиндй ва хитой кабулкардаи ин забон баъдтар ба забонхои юнонй, лотинй ва арабй дохил шуда, тавассути онхо ба тамоми олам пахн шудаанд''(6,100).
Албатта, робитаи забони точикй дар гузашта бо забонхои гуногуни дигар ягона набуд: бо баъзеи онхо. мисли арабй зичтару бештар, бо кисми дигар, монанди хиндиву юнонй сусттару камтар буд. Алокаи зичи забони ниёгонамонро бо арабй аз хамин нукта хам фахмидан мумкин аст, ки дар таркиби лугавии он хиссаи хеле калони калимахои иктибосиро вожахои арабй ташкил медиханд. Агар теъдоди истифодаи онхо дар забони точикии асри 10-15 дар садро ташкил дихад. пас дар садахои XIII -XV ба 70-80% ва дар ибтидои карни XX ба 60-70% расидааст (ниг.1,267,5,21,6,101).
Албатта, ниёгони мо чунин унсурхои лугавиро ба конуну коида-хои забони худ мувофик карда, баъд дар асархояшон истифода
— — —1- ----
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 23 -
бурдаанд. Бархе аз лугатнависони мо ин гуна вожахоро бо истилохи «муфаррас» ё «муаччам» ифода намудаанд.Худи Ромпурй агарчи истилохи «муфаррас»-ро бисъёр ба кор бурдааст, вале аз шарху эзохи он худдорй кардааст. Дар хусуси истилохи «муаччам» бошад, у чунин навиштааст: «Муаччам навъе аз лугати араб ва он лафзест, ки дар хакдкдт арабй бошад, магар ахли ачам онро бисёр истеъмол кунанд ва аз чинен каломн худ донанд» (9, 2,283).
Истилохи «муфаррас»-ро Мухаммад Мунн ин тавр эзох додааст: «Калимае, ки аз забони дигар ба форси оварда шуда, порей гардонида» (7,4,4260-4270).
Алиакбари Деххудо низ истилохи мазкурро бо таври зайл шарх додааст: «Форсй кардшуда, аз кабили муарраб, ки ба маънои арабй кардашуда аст. Калимае, ки аз забони дигаре ба форсй оварда шуда... Писандшуда дар забони форсй... Баъзе ин суратро ба маънии «форсишуда ба кор бурдаанд...» (2,13,18778).
Дар китобхои дарсии забони точикй (ниг,3,32-34;106-108) ва тадкикотхои алохида (ниг. 10,37-38) оид ба муарработ маълумоти муфассал дода шудааст, вале дар хеч кадоми ин асархо ба истиснои асари Ф.Чдлолова оид ба вожахои муфаррас маълумоте дучор наомад. Ф.Ч,алолова аз хусуси истилохи мазкур андешаронй карда навиштааст, ки «тахти ин... истилох...Мухаммад Гиёсуддин вохидхои лугавии иктибосиеро дар назар дорад, ки ба таркиби лугавии забони точикй-форей дохил гардида, ба конуну коидахои он мутобикшудаанд...» (10, 38).
Чунин вожахои ба конуну коидахои забони ниёгонамон мутобик кардашударо Мухаммад Гиёсуддин бо калимаву ибора ва чумлахои «тасарруфоти форсиён», «дар истеъмоли форсй», «дар конуни форсиён», «навъе тасриф аст», «таври форсиён аст» ифода намудааст.
Масалан: «Хароч... ба фатхбоч ва дар форсй ба каср(яъне хироч) шухрат дорад. Бидон, ки таври форсиён аст, ки масдари боби тафъил, ки бар вазни фаъол бувад (ба фатхи аввал), онро ба касри аввал хонанд... Ва ин навъе тасриф аст, чунон ки араб дар таъриб тасарруфот нумояд, хамчунин форсиён низ тасарруфот доранд аз забонхои дигар...» (9,1,298). «Газбон-... ва дар истеъмоли форсй ба маънии санге, ки аз манчаник ба суи калъаи хаем андозанд» (9, 2, 89). «Маъшука-дар охири лафзи маъшука назар ба коидаи арабийя той таънис аст, лекин ба конуни форсиён той таънис нест...» (9,2,284).
Аз тахлили хусусиятхои истифодаи истилохи номбурда маълум
мегардад, ки хамаи калимахои иктибосии арабй ягона набуда, баъзеи онхо дар натичаи тагйири яке аз овозхои охирашон, хиссаи дигар бо усули ихтисор шудани хамсадо ё садонокхои алохидаи таркибашон, кисми сеюм бо рохи ихтисоргардии якчояи хамсадову садоноки унсурхои лугавй шаклан дигаргун шудаанд. Аз ин ру. онхоро ба гуруххои зерин чудо намудан мумкин аст:
1) Ромпурй дар бисёр холат ин ё он калимаро зикр карда, муфар-рас будани онхоро хатман ишора менамояд Аз кайдхои муаллифи лугатномаи мазкур маълум мешавад, ки ин гуна вохидхои лугавй дар асл ба забонхои арабй ва хиндй мансуб будаанд. Чунончи, у дар бораи вожахои тамйиз, тухамат, ки хар ду арабй хастанд, менависад: «Тамйиз- бар вазни тафъил; ба маънии чудо кардан; маъхуз аз майз (билфатх); аммо форсиён як ё-ро бинобар тахфиф хазф кунанд ва тамиз бар вазни азиз мехонанд...» (9,1, 208). «Тухамат-гумони бад кардан...; ин лафз дар форсиён ба сукуни дувум (яъне тухмат) мустаъмал аст...» (9,1, 217).
Ба ин тарик, Ромпурй рохи муфаррас гардидани чанде аз вохидхои лугавии хиндиаслро низ чунин эзох додааст: «Баршкол-ба маънии барсот...Ва назди факир муаллифи китоб муфарраси барскол аст..., чи дар хиндй барс ба маънии бориш ва кол ба маънии вакт...» (9,1,126). «Дукка-... ва ба фатх ва ташдид (яъне дакка) муфарраси дхакка, ки лафзи хиндист, тарчамаи садма» (9, 1, 339-340). «Лучча-...ва лачча (билфатх ва ташдиди чими форсй) муфарраси лаччха, ки лафзи хиндист» (9,1,208).
Дар баъзе мавридхо Ромпурй на танхо муфаррас будани ин гуна унсурхои лугавиро ишора менамояд, балки дар як вакт мубаддал будани онхоро низ таъкид мекунад. Масалан, у оид ба вожаи санч чунин менависад: «Санч-ду табаки кучаки аз руйин, ки ба хам зананд; ва ин муфаррас ва мубаддали чханч аст.ки лафзи хиндй бошад ва онро чхонч низ гуянд...» (9,1,437).
Аз баъзе кайдхои сохиби «FHëc-ул-лугот» маълум мешавад, ки кисме аз калимахо, ки аслан хиндй хастанд, аввал муфаррас гашта, баъд муарраб шудаанд.Ба ин ходиса дучоргардии калимахои тансукот, капд, лукукро бо такъя ба баъзе фархангхои дигар чунин нишон додааст: «Тансукот-... ва дар «Сироч» навишта, ки тансукот чамъи тансук аст ва тансук муарраби тансух аст,... муфарраси тансукх, ки лафзи хиндист...» (9,1,210). «Канд-шакар... ва дар «Сироч» навишта, ки канд муарраби канд аст ва лафзи канд
V УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 25 ~
муфарраси кханд аст, ки муховараи ахли Панчоб бошад» (9,2,145). «Лукук-дамъи лак.ки муарраб ва муфарраси лакх аст; ва он ба хиндй номи адади сад хазор аст» (9,2,212).
2) Як рох,и дигари муфаррас шудани вохидхои лугавии забонхои дигар, ба фикри мо, ба маънои нав ба кор бурда шудани онхост. Дар ин хусус муаллифони китоби «Забони адабии хозираи точик» (Душанбе, 1982) мулохизаронй карда овардаанд, ки баъзе калимахои арабии иктибосшуда бо мурури замон маънохои худро тагйир додаанд ё маънохои иловагии дигар пайдо кардаанд"(3,30). Ба сифати мисол дар ин асар вохидхои лугавии алвон. таманно, таклиф ва орият оварда шудаанд (ниг.3,30-31), ки хама баъди ба забони точикй иктибос гардиданашон маънохои дигарро сохиб шудаанд.
Дар «Риёс-ул-лушт»-и Ромпурй ин гурухи калимахо зиёд ба назар мерасанд, ки ба катори онхо вожахои инп ихо (9,1,62), айём (9,1,104), тафарруч (9,1,201), сират (9,1,446), шарор (9,1,460), шум (9,1,475), тайёр (9,2,32), гозй (9,2,84), газбон (9,2,89), киёмат (9,2,149,) маълум (9,2,283) ва монанди инхо дохил мешаванд. Чун намуна ин чо зикр кардани маънидоди се калима: айём, тайёр ва киёмат бамаврид аст: «айём-рузхо. чамъи явм; форсиён ба маънии мутлаки вакт ва хангом низ оранд...» (9,1,104). «Тайёр-ба маънии парвозкунанда; форсиён мачозан ба маънии мухайё.омода ва мустаид истеъмол кунанд...» (9,2,32). «Киёмаг-масдараст ба маънии коим шудан...; ваниз лафзи киёмат дар форсй ба маънии нихоят ва бисъёр ва кори ачиб мустаъмал мешавад...» (9,2,149).
Мухаммад Риёсуддини Ромпурй дар чараёни эзохи чунин вохидхои лугавй диккаташро ба ин нукта низ равона кардааст.ки гурухе аз калимахои арабиеро, ки дар худи он забон хамчун шакли чамъ хисобида мешаванд, форсизабонон баъди иктибос чунин вожахоро ба маънои шакли танхои калима кабул намуда, дар холатхои алохида ба онхо пасвандхои чамъбандии худро хамрох мекар-даанд.Чунончи, у дойр ба унсурхои лугавии хамоил (9,1,284), саровил (9,1,421), талон (9,2,29), газот (9,ч.2,с.89), гилмон (9,2,90) чунин менависад: «Х,амоил- ... чамъи химола аст»... ба маънии давоми шамшер..., магар дар форсй ба маънии вохид мустаъмал мешавад...» (9,1,284); «Саровил-шалвор ва почома; факир муаллиф гуяд, ки саровил чамъ ва муарраб аст, ки ба маънии вохид мустаъмал гардида...» (9,1,421); «Талон-...ба маънии фавчи мухофизи лашкар аст.дар асл талоеъ буд, чамъи талеа.Магар форсиён ба маънии
муфрад истеъмол кунанд...» (9,2,29). «Газот-...ваин чамъигазо-ст...; зохиран дар истеъмоли форсиён ба маънии вохиц шухрат ёфта...» (9,2,89). «Гилмон чамъи гулом... Агарчи лафзи гилмон сигаи чамъ аст.магар дар форсиён ба маънии муфрад мустаъмал...» (9,2,90).
3) Аз эзохи Ромпурй маълум мешавад, ки рохи дигари муфаррас шудани вохидхои лугавии забонхои дигар афзоиш ё тахфиф ёфтани шакли калимахои алохида хисоб мешудааст. Тавре ки дар боло ишора шуд, унсурхои лугавии як забон ба забони дигар дохил гашта, аз баъзе овозхои худ махрум мешаванд ё ба шакли аслии он овозхои нав илова мешаванд.Агар аз ин нуктаи назар ба мулохизаронии Ромпурй назар андозем, маълум мегардад, ки ин навъи вожахои ба истилох «муфаррас» дар забони точикй кам набудаанд. Яке гурухд чунин вожахо онхое хастанд, ки дар асл бо ё-и мак,сура ба охир мерасанд, вале бино ба к,айди Ромпурй, форсизабонон онхоро хамчун й талаффуз менамоянд. Масалан: «Афъо-навъе аз мори сиёх. ки багоят захрнок бошад; форсиён ба касри айн (яъне афъй) хонанд» (9,1,76). «Тавалло-...форсиён ба тасарруфи худ ба алиф хонанд...» (9,1,213). «Тубо-муаннаси тиб ба маънии хушбудортар ва поктар;... ва ioxe форсиён барои ин маънй тубй ...низ хонанд...» (9,2,30). «Маъно/маънй...ба навиштан ба ё нависанд ва форсиён назар ба сурати мактубй маънй хонанд...» (9,2,285).
Ромпурй таъкид менамояд, ки ба охири баъзе вохидхои лугавй сарфи назар аз мансубияти забонии онхо форсизабонон пасванди -й хамрох менамоянд. Масалан, у дар хусуси ба калимаи саломат хамрохшавии пасванди -й чунин менависад: «Саломат-...ва дар муховараи форсй ин масдар ба маънии мафъул бисёр меояд, ба маънии мусаллам; ва саломатй назди баъзе дуруст набошад, чаро ки саломат худ масдар аст, хочат ба ё-и масдарй надорад...;ва дар «Бахори Ачам» ва «Хиёбон» навишта, ки зобитаи форсиён аст, ки дар охири баъзе калимот ё-и зоид лохдк, кунанд, хох исми чомид бошад, хох масдар, хох форсй бошад, хох арабй чун: армагон ва армагонй; ва фулон ва фулонй; ва курбон ва курбонй; ва нуксон ва нуксонй; ва чараён ва чараёнй: ва халос ва халосй; ва фузул ва фузулй; ва саломат ва саломатй ...» (9, 1,432).
Чунон ки кдблан к,айд шуд, рохи дигари тагйирёбии шакли вожахои арабиасл ва ба ин восита муфаррас гардидани онхо ихтисор шудани овозхои алохидаи таркиби онхост. Ба кдтори ин гуна вохидхои лугавй Ромпурй калимахои рам(м) (9,1,377),
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 27 ~
томмот (9,2,20), оммй (9,2,36) галаён (9,2,90), гам (м) (9,2,91), машом(м) (9,2,269), мавод(д) (9,2314), хазаён (9,2381) ва гайрахоро мансуб медонад: «Рам-...дар арабй рамм (ба ташдид) ба маънии гурехтан омадааст. Пас метавонад , ки тахфиф аз тасарруфи форсиён аст...»(9,1,377). «Омй -дар асл ба ташдиди мим (яъне оммй) аст, мансуб ба омма; аммо форсиён харфи мушаддадро аксар мухаффаф созанд» (9,2,36). «Мавод(д)- магар форсиён ба тахфиф хонанд...» (9,2,314). «Х,азаён-суханхои бехуда гуфтан дар бехушии мараз...; ...ин лафзро форсиён ба сукуни сонй (яънехазён) низ истеъмол кунанд» (9,2,381).
Хдмин тавр, аз кайду ишорахои Ромпурй маълум мешавад , ки калимахои забонхои бегона, махсусан арабй баъди ба таркиби лугавии забони точикй дохил гардиданашон рохи ягонаи тагаирёбиро аз cap нагузаронида, балки бо тарзхои гуногун натанхо шаклашон, балки маънои онхо низ дучори тахаввулот мешудааст.
ПАЙНАВИШТ
1.BaxopM.T. Сабкшиносйётаърихитатаввури насри форсй. Ч,илди
2.-Техрон, 1337
2.Деххудо А. Лугатнома. Ч,илди 13. - Техрон
3. Забони адабии хозираи точик. Кисми 1.-Душанбе: Маориф,1982
4. Капранов В.А. Таджикско-персидская лексикография в Индии XVI-XIX вв.-Душанбе: Дониш, 1987
5. Маъсумй Н.Очеркхо оид ба инкишофи забон адабии точик. Сталинобод, 1959
6. Мачидов Х- Забони адабии муосири точик.Ч,илди 1. Лугатши-носй.-Душанбе:Деваштич, 2007
7. Муин М. Фарханги форсй. Ч,илди 4. -Техрон: Интишороти Амири кабир,1375
8. Рауфов Х- «Фарханги Ч,ахонгирй» хамчун сарчашмаи лексикографияи точику форс.-Душанбе: Дониш, 1973
9. Ромпурй M.F. Еиёс-ул-лугот. Ч,илдхои 1-2. Тахияи матн бо пеш-гуфтор, мулхакот, тавзехот ва фехристи А Нуров.-ДушанбеАдиб, 1987-1988
10. Ч,алолова Ф.А. Афкори забоншиносй дар «Еиёс-ул-лугот»-и Мухаммад Риёсуддини Ромпурй. - Хучанд: Напгриёт, 2012
Фарсизированные слова в словаре «Гияс-ул-лугот» Мухаммада Гиясуддина Ромпурй
Ф.Алиева
Ключевые слова: история таджикского языка, заимствованная лексика, «Гияс-ул-лугот» Мухаммада Ромпурй, фарсизированные слова (муфаррас)
Статья посвящена малоизученной проблеме в современном таджикском языкознании - фарсизированным словам (муфаррас) в толковом словаре XIX века «Гияс-ул-лугот». Отмечается, что Гиясуддин Ромпурй в своем словаре раскрывает особенности заимствования лексики арабского и индийского происхождения, выявляет, к каким изменениям, в частности, фонетическим и семантическим, они подвергались в персидско-таджикском языке, показывает участие фарсизированных слов в словообразовательных процессах. Особое внимание автор уделяет тем изменениям, которые происходят в ходе приспособления заимствованных слов к фонетической системе таджикского языка.
F. Aliyeva
Farsicized Words in Mukhammad Ghiyasuddin Rompuri's Dictionary "Ghiyas-ul-Lughot"
Key words: history of the Tajik language, borrowed vocabulary, Mukhammad Rompuri s "Ghiyas-ul-Lughot", farsicized words (mufarras)
The article dwells on the scantily studied problem of Modern Tajik linguistics - farsicized words in "Ghiyas-ul-Lughot" - the interpretation dictionary of the XIX- th century. The author notes that Ghiyasiddin Rompuri reveals in his dictionary the pecidiarities of the vocabulary of Arabic and Indian origin, he elicits those phonetic and semantic changes to which they were subjected in the Persian-Tajik language, he shows the participation of farsicized words in word-building processes. Special attention is paid to those changes which took place in the process of adaptation ofborrowed words to the phoneticcd system of the Tajik language.
