Научная статья на тему 'Ер-сув ресурсларидан самарали фойдаланишнинг ташкилий-иқтисодий асослари'

Ер-сув ресурсларидан самарали фойдаланишнинг ташкилий-иқтисодий асослари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1576
232
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фермер хўжалиги / деҳқон хўжалиги / аренда / сув хўжалиги тизими / чекланган сув ресурслари / иқтисодий жиҳатлар / молиявий жиҳатлар / ташкилий жиҳатлар / a farm / farm a facilities (economy) / rent / system of water facilities (economy) / restricted water resources / economic features / financial features / organizational features.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Пренов А. Б.

Мақолада ер-сув ресурсларидан самарали фойдаланишнинг ташкилий иқтисодий асослари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ORGANIZATIONAL ECONOMIC BASES OF AN EFFECTIVE UTILIZATION OF GROUND-WATER RESOURCES

In the article organizational and economic basis of effective utilization of land-water resources are considered.

Текст научной работы на тему «Ер-сув ресурсларидан самарали фойдаланишнинг ташкилий-иқтисодий асослари»

Пренов А.Б.,

Корак,алпок, Давлат университети укитувчиси

ЕР-СУВ РЕСУРСЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШНИНГ ТАШКИЛИЙ-ИКТИСОДИЙ АСОСЛАРИ

ПРЕНОВ А.Б. ЕР-СУВ РЕСУРСЛАРИДАН САМАРАЛИ ФОИДАЛАНИШНИНГ ТАШКИЛИЙ-ИЦТИСОДИЙ АСОСЛАРИ

Мак,олада ер-сув ресурсларидан самарали фойдаланишнинг ташкилий иктисодий асосла-ри куриб чикилган.

Таянч иборалар: фермер хужалиги, дех,к,он хужалиги, аренда, сув хужалиги тизими, чек-ланган сув ресурслари, иктисодий жих,атлар, молиявий жих,атлар, ташкилий жих,атлар.

ПРЕНОВ А.Б. ОРГАНИЗАЦИОННЫЕ ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЭФФЕКТИВНОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЗЕМЕЛЬНО-ВОДНЫХ РЕСУРСОВ

В статье рассмотрены организационные и экономические основы эффективного использования земельно-водных ресурсов.

Ключевые слова: фермерское хозяйство, дехканское хозяйство, аренда, система водных хозяйств, ограниченные водные ресурсы, экономические особенности, финансовые особенности, организационные особенности.

PRENOV А.В. ORGANIZATIONAL ECONOMIC BASES OF AN EFFECTIVE UTILIZATION OF GROUND-WATER RESOURCES

In the article organizational and economic basis of effective utilization of land-water resources are considered.

Keywords: a farm, farm a facilities (economy), rent, system of water facilities (economy), restricted water resources, economic features, financial features, organizational features.

Республикада цишлоц хужалиги ишлаб чицариши ва асо -сий цишлоц хужалиги экинлари парваришининг тулиц фермер хужаликлари зиммасига юкланиши, озиц-овцат мацсулотлари, жумладан, мева-сабзавот, чорвачилик мацсулотлари етиштиришда деццон хужаликлари асосий салмоцца эга булаётганлиги ишлаб чицаришнинг тулиц ху-сусий мулк асосида юритилаётганлигидан далолат беради.

Сабаби, йилдан-йилга хусусий мулкчи- раккаблашиб, сув хужалиги куйи тизимида-

лик асосида фаолият юритувчи сувдан фой- ги сув так,симоти масалаларида муаммолар

даланувчи к,ишлок, хужалиги корхоналари пайдо булиши жараёни х,ам кучайиб бори-

сони ортиб бормокда. Аммо сувдан фойда- ши кузатилмок,да. Чунки к,ишлок, хужалиги

ланувчилар сони ортиб бориши билан бир- тармоFида деярли барча сувдан фойдала-

га сувдан фойдаланиш тизими тобора му- нувчилар хусусий мулкдорлар булишига

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 6

карамасдан, республикамиз сув хужалиги тизимида хусусий мулк институтини жорий этишнинг имкони йук ёки жуда чекланган. Бунинг сабаблари куйидагича:

- республикамизда кишлок хужалиги ер-ларидан интенсив фойдаланиш тулик сув хужалиги ва сугориш тизими билан боFлик. Шунинг учун х,ам кишлок хужалиги уз тар-кибига йирик сув омборлари, насос стан-циялари, суFориш ва коллектор-дренаж тармоклари, гидротармок ва курилмалар каби куплаб сув хужалиги иншоотларини ол-ган х,олда сув хужалиги тизимисиз самарали фаолият курсата олмайди;

республиканинг турли маъмурий ва иктисодий х,удудлари буйича сув ре-сурслари ва сув хужалиги иншоотлари-нинг нотекис жойлашганлиги сув хужалиги тизимида ягона режалаштирилган ва муво-фиклаштириладиган сувдан фойдаланиш сиёсатини амалга оширишни такозо этади;

- республикамизда сув хужалиги тизими йириклиги ва ягона агросаноат комплек-си асосини ташкил этиши боис, доимий ра-вишда йирик молиявий маблаFлар сарф килиб боришни талаб этади. Бундай мо-лиялаштириш манбаи ва ундан самарали фойдаланиш тизими факатгина давлатнинг мувофиклаштирувчи сиёсати доирасида шаклланиши мумкин;

- кишлок хужалигига ярокли ерларнинг аксарият куп кисми доимий равишда ме-лиоратив тадбирларни амалга оширишни такозо этади. Айникса, Оролбуйи х,удудлари кишлок хужалиги ерлари, Сирдарё ва Жиз-зах вилоятлари ерларида мелиоратив тадбирларни утказмасдан туриб, экин майдо-ни бирлиги х,исобидан иктисодий жих,атдан узини оклайдиган микдордаги х,осилни олиб булмайди. Бу эса яна давлатнинг ягона инвестиция сиёсатини талаб этади;

- кишлок хужалиги тармокларида доимий равишда сув танкислиги сезилиб тур-ган булса-да, кишлок хужалигида экинлар-ни суFоришда сув ресурслари сарфи жуда юкорилигича колмокда. K1оракалпоFистонда бир гектар экин майдонига сув сарфи 1995-2010 йиллар давомида 14,5 минг куб метрдан 16,2 минг куб метрга купайган. KоракалпоFистондаги бир гектар экин майдонига булган сув сарфи республикадаги бир

гектарга булган сув сарфига нисбатан 25,6 фоиз ортик булган.

Ортикча сув сарфи эса, уз навбатида, тармокда сув танкислиги х,олатини кескин-лаштирибгина колмасдан, ер майдонлари мелиоратив х,олатини янада ёмонлашти-рувчи омил х,исобланади. Экин майдонла-рида сизот сувлар сатх,и кутарилиши, ик-киламчи шурланишга учраган экин майдонлари салмоFи купайиши ва ерларнинг боткокланиши каби салбий х,олатлар пайдо булиши учун сезиларли замин яратади.

Шунинг учун х,ам сувдан самарали фойдаланиш тизимини йулга куйиш ердан фойдаланиш сох,асидаги ислох,отлар билан бирга-ликда х,амох,анг тарзда амалга оширилиши лозим булади.

Ер-сув ресурсларидан самарали фойдаланиш тизимини яратишдаги мух,им йуналишлардан бири, таъкидланганидек, бу сув таъминоти даражасини х,исобга олган х,олда маълум маъмурий х,удудлар доирасида экинлар такрибини такомиллаштириш х,исобланади (2-расм). Бу масала, айникса, Оролбуйи дех,кончилик худудлари учун жуда мух,имдир.

Бунда давлатнинг кишлок хужалиги тар-моFини доимий равишда молиявий куллаб-кувватлаш тизими доирасидаги иктисодий дастаклар х,ам комплекс равишда фаолият юритиши максадга мувофик. Жумладан,

- сув танкис булган даврда сув хужалиги тизимини давлат томонидан молиялаш-тиришнинг табакали, аник манзилга йуналтирилган дастурларини амалга ошириш талаб этилади. Нафакат умумдавлат доирасидаги сув хужалиги иншоотларини, балки ички хужалик ирригация, мелиорация ша-хобчаларидан фойдаланиш жараёнига х,ам инвестициялар йуналтириш лозим булади. Бу тадбирларнинг мух,имлиги сув танкис булган даврларда мах,сулот етиштирувчи кишлок хужалиги корхоналари даромадларининг микдори нисбий камайиши юз бериб, молиявий нобаркарорлик даврида мутаносиб равишда сувдан фойдаланиш тизимига аж-ратиладиган маблаFлар камайиши ва сув хужалиги тизими иншоотлари каровсизлиги юз бериши мумкинлиги билан изох,ланади;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 6

1-расм. Сувдан фойдаланувчилар ва сув хужалиги тизимида мулкий номутаносибликларнинг

пайдо булиши сабаблари1

Сув хужалиги мажмуи тизими доирасида давлат мулкчилиги мавжудлиги

Сувдан фойдаланувчилар асосан хусусий мулк асосида фаолият юритишади

Ягона сув хужалиги тизимида ра^обат мухити пайдо булиши учун шароит мавжуд эмас

Куп сонли, хажми кичик, географик таркок хужаликлар ракобат мухитида ишлайди

Сув хужалиги тизимида хусусий мулк институт жорий этилишига монелик цилувчи энг му*им вазиятлар

Республиканинг турли худудлари буйича сув ресурслари ва сув хужалиги иншоотларининг нотекис жойлашганлиги сув хужалигида ягона режали сувдан фойдаланиш сиёсатини амалга оширишни такозо этади.

К^ишлок хужалиги уз таркибига сув омборлари, насос станциялари, сугориш ва коллектор-дренаж тармоклари, гидротармок ва курилмалар каби куплаб сув хужалиги иншоотларини олган ягона сув хужалиги тизимисиз фаолият курсата олмайди.

Республика худудларининг сув таъминоти ва тупрок мелиоратив холатининг турличалиги давлатнинг экин майдонлари мелиоратив холатини яхшилашга адресли инвестиция жалаб килишини талаб этади.

Сув хужалиги тизими ягона агросаноат комплекси асосини ташкил этиши боис, доимий равишда йирик молиявий маблаглар талаб этади. Бундай молиялаш манбаидан самарали фойдаланиш факат давлатнинг ягона сиёсати доирасида амалга оширилади.

1 Муаллиф томонидан ишлаб чикилган.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 6

- сув хужалиги ташкилотлари ривожла-нишининг ва сувдан фойдаланиш мадания-тининг бугунги кундаги даражасини хисобга олган х,олда сувдан самарали фойдаланиш ва сувни тежашнинг таъсирли ташкилий-иктисодий механизмларини жорий этиш та-лаб этилади. Бундай иктисодий механизмлар асосини сув танкис булган даврлар учун сувдан тежамли фойдаланиш максадида кишлок хужалиги корхоналарини раFбатлантириш ва ортикча сув сарфига йул куйганлиги учун иктисодий жаримага ториш тизимини йулга куйиш такозо этилади;

- суFориш жараёнида камрок сув сарф килиш максадида экин майдонлари текис-ланишига катта эътибор каратиб, даланинг текислиги, нишаблиги ва суFориш эгатлари-нинг узунлигини мутаносиб белгилаш усти-дан назорат урнатиш лозим булади;

- жорий этиш учун куп маблаF ва вакт та-лаб этмайдиган суFориш техникаси ва усул-ларини жорий этиш талаб этилади;

- сув даврий танкис булган пайтларда сувни тежаган х,олда ундан фойдаланиш бора-сидаги дех,кончилик маданиятини фермерлар онгига сингдириш хам мухим ахамиятга эга.

Сув танкис булган даврлар учун алохида сувдан фойдаланиш механизмлари жорий этилиши максадга мувофик. Айникса, ушбу жараёнда «Сувдан фойдаланувчилар уюш-малари» (СФУ)лар ролини ошириш лозим булади.

Республикада кишлок хужалиги (фермер ва дех,кон хужаликлари) корхоналари-нинг таъсисчилигида ташкил этилган СФУлар худудий тамойил асосида кишлок хужалиги корхоналарининг сувдан фойдаланишдаги муаммоларини хамкорликда х,ал этиш максадида тузилган нодавлат жамоатчилик таш-килоти булиб, бугунги кунда шаклланиш ва ривожланиш боскичини утамокда.

Аммо амалиётни урганиш шуни курсат-мокдаки, куп холларда СФУлар фаолияти кузланган натижани бермаяпти. Сувдан фойдаланиш ва ортикча сув сарфини тежаш борасида кишлок хужалиги корхоналарига хизмат курсатиш буйича тузилган шартно-малар СФУлар томонидан аксарият холларда

бажарилмай колмокда ёки сувдан фойдаланувчилар томонидан шартномаларда кузда тутилган маблаFлар туланмаслиги натижа-сида СФУлар фаолиятида муаммолар пайдо булмокда.

Бу вазиятлар СФУлар фаолиятини йулга куйишга тусик булса, иккинчи томондан СФУларга булган фермерлар ишончининг камайишига олиб келади. Умумий х,олат эса аник, яъни экинлар х,осилдорлиги сув ва бошка ресурслардан фойдаланиш самара-дорлиги пасайишида уз аксини топади.

Шу боисдан х,ам, сув танкис даврлар-да ва умуман, сув ресурсларини тежаш ва сувдан самарали фойдаланишни муво-фиклаштиришнинг энг куйи буFини сифати-да СФУлар фаолиятини такомиллаштиришда куйидаги муаммоларни х,ал этиш максадга мувофикдир:

- куп сув талаб этадиган ва сувли экин майдонларининг катта кисмини эгаллай-диган пахтачилик сох,асида сувдан фойдаланиш ва суFоришнинг янги замонавий ва сувни тежовчи технологияларини устувор равишда жорий этиш лозим. Бунда СФУлар урни бекиёс булиб, сувни тежовчи технология ускуна ва жих,озларидан самарали фойдаланиш нафакат сувдан фойдаланувчи хужаликлар зиммасида булади, балки СФУ-ларнинг х,ам маъсулиятини ошириш талаб этилади;

- СФУлар томонидан сувдан фойдаланиш, сув ресурсларини тежаш буйича кабул килинаётган карорлар худуддаги барча сувдан фойдаланувчилар учун бажарилиши шарт булган хукукий хужжат макомига эга булиши лозим;

- СФУлар чегарасидаги ягона ирригация тармокларидан фойдаланувчилар томонидан ички суFориш тармокларидан (фермер-лараро) фойдаланиш сарф-харажатларини таксимлашнинг самарали услули жорий этилмаганлиги хам сувни тежаш ва сувдан самарали фойдаланишда бир катор тусиклар пайдо килмокда. Шу боисдан, фермерлараро умумий суFориш тармоFининг (арикнинг) "бошида" ёки "охирида" жойлашганлигидан катъи назар, хар бир фермер ушбу суFориш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 6

тармоFини ишчи ах,волда саклаш харажатла-рини коплаши учун имкон берувчи механизм ишлаб чикилиши ва жорий этилиши лозим.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2003 йил 21 июлдаги 320-сонли «Сув хужалигини бошкаришни таш-кил этишни такомиллаштириш туFрисида»ги карорига биноан, Кишлок ва сув хужалиги вазирлигининг мавжуд сув хужалиги ташки-лотлари ва хизматлари тузилмалари х,амда унинг х,удудий булинмалари негизида 10 та ирригация тизимлари х,авза бошкармаси ва бирлашган диспетчерлик марказига эга булган ФарFона водийси магистрал каналла-ри тизими бошкармаси ташкил этилган.

Хавза тизимига сувдан фойдаланишни ривожлантириш, ресурс тежовчи техноло-гияларни, сувдан фойдаланишда бозор ме-ханизмларини жорий этиш, х,авза буйича белгиланган лимитларга риоя этиш х,амда сув ресурсларидан окилона ва максадли фойдаланишни назорат килиш каби вазифалар юкланганлиги боис, Оролбуйи х,удудларида мавжуд шароитларни х,исобга олган х,олда магистрал каналлар тизимини ташкил этиш максадга мувофик булади ва у окова сувлар-дан фойдаланиш имкониятларини кидириб топиш йулларини яратади;

бугунги кунда собик ширкат хужаликлари балансида булган суFориш насослари СФУлар балансига утганлиги ва улардан фойдаланишни сувдан фой-даланувчи кишлок хужалиги корхонала-ри молиялаштираётганлиги туфайли, турли х,удудларда жойлашган фермер хужаликлари турли иктисодий ах,волга тушиб колмокда. Жумладан, давлат эх,тиёжи учун мах,сулот етиштирувчи фермер агарда окар сувдан фойдаланиб мах,сулот етиштирса, мах,сулоти таннархи нисбатан пастрок булса, насослар билан суFорганда таннарх юкорирок булиши натижасида адолатсизлик юз бермокда. Шунинг учун х,ам давлат буюртмаси учун мах,сулот етиштирувчи фермерларнинг насос харажатлари тулик давлат маблаFлари х,исобидан копланиши максадга мувофик булади. Чунки ягона ер солиFи механизми-

даги имтиёз фермернинг насос харажатла-рини коплаш имконини бермайди.

Бизнинг назаримизда, факатгина сув танкис даврлар учун жорий этиладиган муваккат иктисодий-х,укукий механизм-лар ишлаб чикилиши ва уларни жорий этиш тартиблари аввалдан тайёрлаб куйилиши максадга мувофикдир. Жумладан, ушбу тар-тибда давлат буюртмаси учун мах,сулот етиштириш ва эркин бозор учун мах,сулот етиштириш масалалари алох,ида урин олиши керак. Бунда давлат буюртмаси учун етиш-тириладиган мах,сулот агарда куп сув та-лаб этадиган (пахта) экин турини экиш билан боFл и к булса, экин майдонлари микдори ва ажратиладиган сув микдори аник белги-лаб куйилган ^олда унга амал килиш назо-рати олиб борилиши лозим булади. Мазкур экинни парваришлашдаги сув танкислиги билан боFл и к кушимча сарф-харажатлар тулалигича давлат бюджети томонидан копланиши максадга мувофикдир.

Эркин бозор учун етиштириладиган мах,сулот турлари (факатгина сув танкислиги туфайли камайтирилган пахта экин майдон-лари микдори доирасида) учун ажратилган сувга маълум микдордаги тулов жорий этилиши мумкин. Ушбу тулов х,исобидан туш-ган маблаFларнинг бир кисми сув танкис х,удудда етиштирилаётган пахтачилик со^аси учун ва ирригация тармокларини сувни те-жаш режимига мослаш учун сарф килиниши лозим;

- сувдан фойдаланиш самарадорлиги-ни ошириш масаласи сув танкис булган ва сув етарли булган даврлар учун х,ам тупрок унумдорлиги курсаткичларидан унумли фойдаланиш билан бевосита боFлик ^олда юз беради. Шунинг учун х,ам КоракалпоFистон Республикасидаги унумдорлиги паст ер май-донларида пахтачиликни жойлаштириш максадга мувофик эмас. Чунки республика буйича уртача сувли майдонлар унумдорлиги 41 баллни ташкил этган х,олда, 3035 балл бонитетга эга булган майдонлар-да х,ам пахта экиш амалиёти мавжуд. Бун-дай майдонлардаги пахта х,осилдорлиги, одатда, меъёрлар буйича х,исоблаганимизда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 6

хам 12-14 центнердан ошмаслиги маъ-лум. Бундай хосилдорлик эса хар канча ре-сурслар иктисод килинган холда хам ишлаб чикарувчига фойда келтирилмайди;

- хисоб-китобларимизнинг курсатишича, 2007 йил якунлари буйича КоракалпоFистон Республикаси кишлок хужалиги тармоFида унумдорлиги 40 баллдан кам булган сув-ли экин майдонлари 250 минг гектар атро-фида булиб, бу жами сувли майдонларнинг 50 фоизини ёки мавжуд экин майдонлари-нинг 70-80 фоизини ташкил этади. Бундай майдонларда тупрок унумдорлигини ва ме-

лиоратив холатини табиий равишда тиклай-диган экинлардан фойдаланган холда мели-оратив тадбирларни амалга ошириш лозим. Бундай майдонлар, асосан, КоракалпоFистон Республикасининг Муйнок, Шуманай, КУнFирот ва Конликул туманларида жойлаш-ган.

Мазкур муаммолар хал этилиши сув-дан фойдаланишнинг куйи буFинида сув танкислиги холати салбий окибатларини юмшатиш ва сувдан самарали фойдаланиш борасидаги муаммоларнинг камайишига им-коният яратиб беради.

Адабиётлар:

1. Кундузова К. Ердан фойдаланиш самарадорлигини оширишнинг ташкилий-хукукий омиллари. // "Узбекистон иктисодий ахборотномаси". Т., 2002, 10-11-сон-лар. -52-53-б.

2. Курбонов Г., Мавлонов Р. СуFориладиган ерлар самараси. // "Узбекистон кишлок хужалиги". Т., 2000, 6-сон. -41-42-б.

3. Эгамбердиев Ф. Ер муносабатларини тартибга солиш кандай амалга оширила-ди? // "Узбекистон иктисодий ахборотномаси". Т., 2001, 4-5-сонлар. -16-17-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2014, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.