CC BY
51
УДК 947.6 (=411.6) «1914/1916»
ДЗЕЙНАСЦЬ ПОЛЬСК1Х ДАБРАЧЫННЫХ АРГАН13АЦЫЙ НА БЕЛАРУСК1Х ЗЕМЛЯХ ПАДЧАС ПЕРШАЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ (ВЕРАСЕНЬ 1914 - ЛЮТЫ 1917 ГГ.)
М.В. ЦУБА
Палест дзяржауны ушверЫтэт, г. Пшск, Рэспублша Беларусь
Уводзшы. 3 пачаткам Першай сусветный вайны польеюя губерш, як ¡я з'яулялюя прыфранта-вой паласой, адразу ж был1 прыведзены у ваеннае становппча, што адпаведным чынам адбшася i на умовах гснавання грамадска-палпычнага жыцця. Менавпа гэтая акаичнасць пауплывала на тое, што у першыя дш вайны польеюя грамадска-палпычныя арганвацьп не змагт сябе выразна праявщь у палиычнай сферы. Але, нягледзячы на выюпканыя вайной неспрыяльныя умовы (увяд-зенне ваеннага становппча, мабшзацыя, фшчныя i матэрыяльныя страты, бежанства i т.д.), польская нацыянальная справа не спыншася. З'яуленне розных дабрачынных таварыствау у су вяз i з вайной было новай з'явай, якая давала магчымасць прыстасавацца да умоу вайны i выжыць гра-мадска-палиычным аргашзацыям не толью на польскай тэрыторьп, але i падчас бежанства на беларусюх землях.
Асноуная частка. Ужо на пачатку вайны узнпсае Польскае таварыства дапамоп ахвярам вайны (ПТДАВ). Яго галоунай мэтай, паводле статута, з'яулялася аказанне хуткай дапамоп непаерэдным i ускосным ахвярам вайны. Старшьшёй таварыства быу абраны У. Жукоусю, а яго намеснпсам1 Г. Свянцщю i К. Будкев1ч [1, с. 2]. Важным для дзейнасщ ПТДАВ быу 3anic у статуце, яю прадугледжвау магчымасць яго функцыянавання праз паерэдшцтва фшшу. На беларуск1х землях перпп.ш фшп ПТДАВ з'явшюя восенню 1914 года. Яны узшюи у Мгнску, Мазыры, Магшёве, Гомел1, Кобрыне, Слон1ме, Быхаве i шшых гарадах. Самай вяшкай i актыунай еярод ix была мшекая фшш, юраунщтва якой ажьщцяугшп спачатку Ю. Мачульсю, а затым У. Крынси. Асабл1васцю у працы гэтай фшп было тое, што яна мела на тэрыторьп Мгнскай губерн1 каля 30 правшцыяльных секцый. Усяго ж на Benapyci у 1916 годзе дзейн1чала 26 фЫяу ПТДАВ [2, с. 65].
У першы перьмд сваёй дзейнасц1 (да акупацьп беларуск1х зямель кайзераусюм1 войскам1, жн1вень 1915 года) дадзеньы фиш Таварыства ажыццяулят акцьп, зацверджаныя галоуным кампэтам ПТДАВ. У гэты час работа прадстаунжоу фшш была засяроджана на аказанн1 матэры-яльнай дапамоп жыхарам Польшчы i Галщьп, дзе imni кравапралпныя 6ai i ггнула шмат грамад-зянскага насельнщтва. Была створана спецыяльная камю1я «Польск1х дзён», якая арганвавала у Мшску i шшых беларусгах гарадах трохдзённы збор ахвяраванняу на карысць пацярпелым ад вайны. Было сабрана «некалью соцень пудоу адзення» i дзесяць тысяч рублёу [3, с. 87]. Таксама была распачата дзейнасць з мэтай дапамоп пацярпеушым у ходзе ваенных дзеянняу у Галщы1. У ходзе акцы1 было сабрана 2,4 тысячы рублёу, палова з яюх была наюравана у варшауси ПТДАВ з пры-значэннем наладзщь хутюя сан1тарныя аддзяленн1 у Галщы1. Акрамя таго значная матэрыяльная дапамога аказвалася грамадзянсюм палонным (польск1м апазщыянерам высланым з увядзеннем ваеннага станов1шча у глыб Расшскай ÎMnepbii). Вядома, што была створана спецыяльная секцыя, якая дасылала пасведчанш пра польскае паходжанне грамадзянск1х палонных i аказвала ¡м неаб-ходную матэрыяльную дапамогу [3, с. 87].
У flpyri перыяд дзейнасц1, пачьшаючы з восен1 1915 года, работа фшш ПТДАВ на Benapyci была пашырана у сувяз1 з адкрыццём новых секцый: шштальнай, педагапчнай, грашовай дапамоп, збору i раздачы адзення, дзщячых прытулкау. 1х узнгкненне было абумоулена вялпсай колькасцю бежанцау, якк напрыканцы лета 1915 года масава рухалюя праз беларусия земл1. Паводле розных звестак, у Benapyci, Pacii i Украше знаходзшася ад 750 тысяч да 1 мшьёна 500 тысяч выгнаннжау з польеюх зямель. Менавиа беларускш 3eMiii стал1 галоуным месцам прытулку для польеюх бежанцау. Толью на тэрыторьп Вгцебскай, Магшёускай i Мшскай губерняу восенню 1916 года знаходзшася 287 250 бежанцау розных нацыянальнасцяу, з ix польеюя арган1зацьп дапамоп узягп пад сваю апеку 163 056 чалавек [4, с. 120]. Але л1чба польеюх бежанцау у гэтых губернях можа быць значна вышэйшай, таму што далёка не усе паляю карысташся дапамогай польеюх дабрачынных аргашзацый.
Менав1га высою працэнт польск1х бежанцау абумсшу станов1шча ПТДАВ як найбольш аутарытэтнай установы па дапамозе пацярпелым ад вайны. Па звестках матэрыялау, плённай пра-цай 1 актыунасцю найбольш вызначалгся гомельская 1 мшская фшп ПТДАВ. Напрыклад, апошняя курыравала працу 4 шшталяу, 3 амбулаторый, аптэи, дамаглася стварэння дзвюх сярэдшх васьмжласавых, сям1 пачатковых 1 дзвюх рамеснщюх школ [3, с. 88]. Вялжая увага фшям1 ПТДАВ удзялялася праблеме забеспячэння польсюх бежанцау жыллём. Надыходзячая з1ма 1915 — 1916 гг. рабша гэтую праблему надзвычай важнай. У вышку фшп давол1 часта вырашал1 дадзенае пытанне шляхам арэнды жылля [3, с. 88]. Давол1 распаусюджанай формай дапамоп з'яулялася харчовая падгрымка, якую у 1916 г. атрымагп болей за 50% зарэпстраваных падапечных ПТДАВ. У месцах пасялення выдавалася ежа, стваралюя танныя кухш, чайныя, сталовыя, харчовыя склады, а па эвакуацыйным шляху харчовыя патрэбы бежанцау забяспечвалюя працай харчавальных пунктау. Толью у Мшскай губерни ¡х нагпчвалася васемнаццаць, палова з яюх вьщавала гарачую ежу, астатшя - у выглядзе сухога пайка [5, с. 29 - 30].
Паколью у бежансюм асяроддз1 бьип пастаяннай з'явай эпщэми тыфу, халеры, шшых хвароб, неабходна было здзейсняць медыцынскую дапамогу. Гэтай задачай займалюя шшташ, амбулаторьп, створаныя з дапамогай ПТДАВ 1 шшых польсюх дабрачынных арган1зацый. Шмат намаганняу фиш ПТДАВ на Беларус1 прыкладваш для забеспячэння бежанцау адзеннем: набыва-лася вопратка, бялiзнa, абутак, стваралюя кравецюя майстэрш, вышуквалюя адпаведныя на гэта сродю. Дзейнасць польсюх фЫяу на Беларус1 патрабавала значных субс1дый. Сёння складана знайсщ канкрэтныя л1чбавыя звестю. Вядома, нгго фиш фшансават сваю дзейнасць за кошт сяброусьж суполак, аддзяленняу кампэта вялжай княжны Таццяны Млсалаеуны, прадстаунгкоу гарадсюх, земсюх 1 грамадсюх арганвацый [6].
Патрэбна адзначьщь, нгго сваю дзейнасць фши ПТДАВ рэагшоувагп таксама 1 праз шшыя аргашзацыйныя а^аномньм адгалшаванш. У жшуш 1915 г., кагп значна павял1чыуся наплыу бежанцау з тэрыторый, ахопленых вайной, бьша створана ауганомная установа ПТДАВ -Саштарна-харчовая секцыя (СХС). Дадзеная секцыя павшна была аказваць дапамогу пацярпеушым ад вайны польсюм грамадзянам у тых рэпёнах Беларуси дзе аддзяленш ПТДАВ адсутшчагп альбо бьип нешматлшя 1 слабыя. У яе непасрэдныя абавязю уваходзша аказанне дапамоп польсюм бежанцам на найбольш цяжкадаступных эвакуацыйных шляхах, у першую чар-гу забеспячэнне ¡х ежай, адзеннем, ажыццяуленне медыцынскага нагляду 1 правядзенне асветнщкай працы у пpaпoльcкiм наюрунку. Працай секцьп юравау Баляслау Ялавецю, а яе дзейнасць паступова распаусюджвалася на беларусюя, расшсюя [ украшсюя тэрыторьп. Увогуле, СХС праводзша дабрачынную працу, падзял1ушы тэрыторыю уздзеяння на адзшаццаць раёнау. На беларусюх землях знаходзшася пяць раёнау дзейнасщ секцьп - Магшёусю, Полаци, Вщебсю, Мшсю 1 Рэчыцю. Упаунаважаным! па беларусюх раёнах быгп назначаны Эдмунд 1вашкев1ч 1 Мацей Ямант [7]. Вядома, нгго СХС ¿мкнулася забяспечыць беспрьггульных харчаваннем, адзеннем праз наладжванне дзейнасщ магазшных кропак 1 правядзенне дабрачынных акцый. У гэтым плане найбольш пашыраным 1 вядомым на беларуск1х землях з'яулялася дабрачыннае мерапрыемства пад назвай «Кропля Малака» [3, с. 94].
Пэуны спад руху бежанцау 11х частковае рассяленне к канцу 1915 г. абумовпп змену абавязкау СХС, якая ад аператыунай дапамоп беспрытульным перайшла да правядзення сютэматычнай мэтанаюраванай дзейнасщ сярод польсюх бежанцау. Аднак, угпчваючы сепаратысцк1я тэндэнцьп у працы секцьп паблву фронту, расшсюя урадавыя колы вырашьип узяць дзейнасць СХС пад свой кантроль. Напрыканцы 1915 г. секцыя была уключана у склад аргашзацьи «Пауночная дапамога», якой юравау С. Зубчаншау. Менавиа ён быу прызначаны царсюм урадам узначальваць работу уих выратавальных аргашзацый у франтавым тыле. Таим чынам секцыя ператварылася у аддзяленне «Пауночнай дапамоп» са значнай аутаномшй. I усё ж сувязь з «Пауночнай дапамогай» несла не-бяспеку празмернай залежнасщ 1 кантролю ад гэтай аргашзацьи. Акрамя тага, па сведчанню польсюх даследчыкау, прадстаушю СХС у гэты перыяд давол1 часта успрымалюя бежанцам1 «як супрацоунт урадавай установы, што, бясспрэчна, паслабляла польсю характар выратавальнай дзейнасцЬ> [2, с. 66]. Тым не менш, наяунасць адпаведных сродкау дазволша СХС разгарнуць сапрауды усеагульную дапамогу польсюм бежанцам. Вясной 1916 г. секцыя мела на беларусюх землях 214 аддзяленняу рознага кпггалту. Восенню гэта л1чба дасягнула 254 у 78 мясцовасцях. Пад апекай секцьп знаходзипся 2 шттал!, 13 амбулаторый 1 дамоу здароуя, 2 пункты хуткай дапамоп, 1 ¡заляцыйны пункт 13 лазш. 3 мэтай уласнага размеркавання харчовай дапамоп было створана 15 харчавальных пунктау 1 6 сталовых. Быт адчынены 12 харчовых магазшау 1 2 пякарш. Секцыя ажьщцяуляла працу рамеснщюх майстэрняу па вытворчасц1 для бежанцау абутку, вопратю,
бшпзны i г.д. Асаблшая увага з боку СХС удзялялася дзецям: для ix бьшо створана 30 прытулкау, 34 школы, 13 ясляу. Усяго у аддзяленнях секцьп знайшгп апеку 4737 дзяцей [8, с. 91].
Фактычна з самага пачатку вайны на тэрыторьп губерняу Польскага Каралеуства гснавала разгалшаваная структура дабрачынных аргашзацый пад юраунщтвам Цэнтральнага Грамадзянска-га Камиэта (ЦГК). Працяг дзейнасщ ЦГК i стварэнне яго аргашзацый на беларусюх землях прыходзщца на канец жшуня 1915 года. За параунальна каротю перьмд дзейнасщ ЦГК здолеу ахапщь сеткай аргашзацый большую частку еурапейскай тэрыторьп Расшскай iMnepbii. У канцы 1916 г. праца ЦГК па дапамозе польсюм бежанцам была распаусюджана на сем раёнау, кожны з яюх ахопшвау некалью губерняу, падзеляных на aKpyri (aKpyri звычайна адпавядаш тэрыторьп губерн1) i фши, дзейнаець яюх вялаея у адным щ некалыж паветах. Аб эфектыунай працы аргашзацый Камггэта сведчаць наступныя л1чбы: 333794 чалавек, дзякуючы клопату прадстаунжоу камиэта, бьип расселяны у 5 тысячах населеных пунктах i аб'яднаны у 3054 партьи (суполю, задзшочанш) i калони (г.зн. групы бежанцау, яюя был1 з адной мясцовасщ); ажыццяулял1 дапамогу бежанцам 2754 юраунпса i засядацеля, 300 шетруктарау, а таксама 33 акруговых упаунаважаных [9, с. 93]. Прыкладна трэцюю частку з кожнай вышэй адзначанай л1чбы мы можам аднесщ да тэрыторьп беларусюх губерняу.
Вял1ю уклад у дынам1чнае развщцё бежанскай дабрачыннай справы унёс старшыня ЦГК Уладзюлау Грабсю. Менавпа дзякуючы яго намаганням, на пачатку 1917г. была принята пастано-ва аб дэмакратызацьп шэрагау Кампэта, шго абумовша увядзенне у структуры гэтай установы значнай колькасщ польсюх бежанцау. У першы перыяд дзейнасщ ЦГК на беларусюх землях (чэр-вень - кастрычнж 1915г.) адбывалася стварэнне дабрачынных арганЬацый намаганням1 caMix бежанцау, мясцовых палякау, католжау-беларусау, лакальных згуртаванняу дапамог1 польск1м бежанцам. На гэты перыяд прыпадае разгортванне У. Грабсюм дзейнасц1 па аказанню неадкладнай дапамоп беспрытульным на шляхах ¡хняга руху. Сюды патрэбна аднесщ спробы уладкаваць як мага болей бежанцау у найбл1жэйшых да Полыпчы беларусюх рэпёнах, утварэнне падмуркавай структуры ЦГК, стварэнне Заходняй выкана^ай камюп (ЗВК) i Пауночна-заходняга раёна ЦГК. У сферу дзейнасщ ЗВК на Eenapyci уваходз1л1 частю Мшскай i Магшеускай губерняу. Юравау дзей-насцю ЗВК Ю. Дангэль. У Пауночна-заходш раён уваходзш: Аршансю, Магшёусю, Горацю, Чавусю, Быхаусю i Мсцюлаусю паветы Магшёускай губерн1. Юраунгком тут з'яуляуся Я. Галера.
Падчас другога перыяду (канец 1915 - 1916гг.) адбьшося запавольванне руху бежанцау, боль-шаець бежанцау бьип аб'яднаны у суполю i задзшочанш, а выратавальная кампанк набыла пэуную стабшьнасць. У гэты час, як адна з структур ЦГК, быу створаны Франтавы раён камггэта (ахопл1вау прыфрантавыя паветы Мшскай i Вшенскай губерняу, яго узначальвау А. Свща) i знач-на узмацншся пазщы1 Заходняй выканаучай KaMicii ЦГК.
Фактычна першым1 арганЬацыйным1 структурам! ЦГК на беларусюх землях з'яуляюцца камюи дадзенай установы, akíh працавал1 у Слуцку восенню 1915 года пад юраунщтвам шетруктарау С. Корвш-Пятроускага i А. Свянткоускага [10, с. 104]. Таксама значная праца па аказанню дапамоп бежанцам праводзшася пад юраунщтвам шетруктара ЦГК Я. Закрэускага у раёне Бабруйска. Уво-гуле, актыунаець шетруктарау пасадзейшчала разгортванню дабрачыннай працы па слуцка-рагачоускаму бежанскаму шляху, шго паспрыяла з'яуленню мясцовых кам1тэтау у Крычаве, Чэ-рыкаве, Рагачове [4, с. 67-68]. Акрамя таго, ЦГК стварыу спецыяльныя органы, яюя Meni на месцах працы значныя паунамоцгвы. Такую ролю выконвал1 упаунаважаныя ЦГК. У Мшскай губерш таюм з'яуляуся М. Лютаслаусю (у 1916 г. яго змяшу А. Свща), а у Магшёускай i Вщебекай губер-нях пасаду упаунаважанага займау Я. Галера [11, с. 33]. Аргашзацьп i органы Камггэта часта аказвал1 юрыдычную падгрымку бежанцам, напрьшлад, пры спагнанн1 кампенсацый за зн1шчаную у ходзе ваенных дзеянняу маёмасць, за звыш нарм1раваную рэкв1зщыю на карысць войскау i г.д. На разглядаемай тэрыторьп на 1 кастрычнка 1916 года дабрачынную дапамогу у выглядзе адзення атрымал1 каля 60 тысяч падапечных ЦГК. Дахам над галавой напрыканцы 1916 года Кам1тэт забяспечыу 54 тысяч польсюх бежанцау, харчаваннем - 74 тысячы чалавек [12, с. 155].
ЦГК на беларусюх губернях праяуляу клопат не толью пра задавальненне матэрыяльным1, але i духоуным1 патрэбам1 польсюх бежанцау. Такая дапамога спрыяла здзяйсненню рэл1гшных абрадау, з'яулялася перашкодай для упадку норавау, умацоувала веру у вяртанне на Радиму. Гэта была дзейнаець, наюраваная на узмацненне пачуцця нацыянальнай свядомасщ, захаванне адмегнасц1 палякау. Вялгкую ролю у рэлпшным выхаванн1 бежанцау адыгрывала магшёускае арцыб1скупства. На пачатку 1917 года на тэрыторыях, як1я курыраваш ЗВК, Пауночна-Заходш i Франтавы раёны, рэлпшныя nacnyri еярод бежанцау выконвалюя з дапамогай мясцовага каталщкага духавенства, а таксама 31 ксяндзом-капеланам з лису бежанцау [13, с. 805].
Адным з асноуных наюрункау культурна-выхаваучай дзейнасщ структур ЦГК на беларусюх землях з'яулялася асветная дапамога. Пры гэтым забеспячэнне мажтвасщ выхоувацца 1 вучыцца ва улош польскай мовы прадастаулялася не толью дзецям 1 моладз1 з лжу бежанцау, але 1 з сем'яу мясцовых жыхароу-католшау. Таюм чынам, прадстаунш Камггэта давол1 часта ставился да ства-рэння школ 1 прыгулкау як да сродку замацавання польскасщ на бьшых «крэсах» колинняй Рэчы Паспалиай. Такая палашзацыйная пазщыя ЦГК у адносшах да беларускага насельнщтва выклжала не беспадстаунае супрацьдзеянне з боку расшсюх улад, у яюх па гэтаму пытанню был1 свае мэты. Тэта ставша ЦГК у надзвычай складанае становппча. Ира^шш Кам1тэта непакошюя, што прыняцце у школу дзяцей мясцовых жыхароу прывядзе да закрыцця асветных устаноу. Каб пазбегнуць скасавання школ 1 прыгулкау, яны пачал1 забараняць прымаць у асветньм установы беларускк дзяцей. Кал! гэта усё ж адбывалася, загадвал1 адопчваць вучняу-беларусау, а бацькам прапаноувал1 заснаваць уласны прытулак, дзе вучням абяцаш аказваць тую ж польскую асветную дапамогу [4, с. 264]. У вынгку, у Мшскай губернп пад апекай I юраунщтвам Камггэта па 1 кастрычшка 1916 года знаходзшася 119 навучальна-выхаваучых устаноу, дзе вучылася 6459 дзяцей; у Магшеускай губернп 116 устаноу ЦГК абслугоувал1 5576 вучняу, а у Вщебскай - у 16 асветных установах вучыуся 591 вучань [14, с. 34 - 35].
Бежанцы з Польшчы адчувагп дапамогу на эвакуацыйных шляхах I у месцах прытулку не толью ад вышэй перал1чаных дабрачынных арганвацый, але таксама 1 ад Польскага кампэта саштарнай дапамоп - ПКСД. Гэтая установа бьша заснавана у Варшаве у канцы жшуня 1914 года. Яе стар-шьшёй быу выбраны Здислау Любам1рсю, а намесшкам1 Севярын Святаполк-Чатвяртынсю 1 Францинка Варанецка. Стварэнне асобнай польскай саштарнай установы, якая фармальна падпарадкоувалася расшскаму Чырвонаму крыжу, мела на мэце аб'яднаць намаганш палякау, што аказвагп дапамогу параненым суайчыннкам - салдатам царскага войска [15, с. 92]. Саштарная дзейнасць ПКСД ажыццяулялася шляхам стварэння медыцынсюх пярэднк аддзелау, эвакуацыйна-харчовых пунктау на чыгуначных вакзалах, а таксама праз ваенныя шштал1 1 амбулаторьп. Эва-куацыя соцень тысяч грамадзян абумовша змены у вьфатавальнай працы ПКСД 1 выклжала пэуную рэаргашзацыю яе дзейнасщ. Узшюп Франтавая (пад юраушцтвам ф. Варанецкай) 1 Тыла-вая (пад юраунщтвам М. Лютаслаускага) фши. Тым самым ПКСД распачау апеку таксама сярод цывшьньнага насельнщтва. Кал1 Тылавая фшя, юраунщтва якой знаходзшася у Маскве, толью часткова закранала сваёй дзейнасцю усходн1я раёны Магшёускай губерш, то Франтавая фш1я пра-цавала непасрэдна на беларусюх землях. Пачынаючы з 27 лютапада 1915 г. юраунщгва Франтавой фши ПКСД на доуп час абаснавалася у Мшску, дзе займалася стварэннем шшталяу, амбулаторий, фельчарска-акушэрсюх пастоу [16, с. 40 - 41]. Часта струкруры ПКСД ажыццяулял1 дапамогу бе-жанцам у цесным кантакце з аргашзацьшш ЦГК. Менавиа гэтым можна растлумачыць пашыра-ную думку пра ПКСД як пра адзш з органау ЦГК. Кал1 грунтоуна знаёмгцца з яго дзейнасцю, пат-рэбна адзначыць, што ПКСД настошпва захоувау уласную самастойнасць. У 1916 годзе структуры ПКСД на Мшшчыне 1 Магшёушчне утрымшвал1 8 шшталяу на 206 ложкау, 24 амбулаторьп, яюя абслугоувалюя медперсаналам колькасцю у 51 чалавек. Штомесяц ¡м1 праводзшася звыш за 5000 кансультацый, узначальвалгся медыцынсюя прадстаунщгвы у 11 населеных пунктах Беларуи [17, с. 23].
Акрамя таго, сярод аргашзацый, яюя аказвал1 пэуную дапамогу польсюм бежанцам на беларусюх землях, патрэбна назваць рымска-каталщюя Таварыствы дабрачыннасщ. У пераважнай болыиасщ яны стваралюя пад шщыятывай аселых тут яшчэ у даваенны час польсюх святароу, яюя уплывал! 1 ашралгся у нашым кра1 на мясцовае каталщкае насельнщтва. Аддзяленш таюх Таварыствау пауставал! 1 праводзш акцьп дапамоп польсюм бежанцам у гарадах I вёсках, дзе юнавагп рымска-каталщюя парафй. На тэрыторьп Беларуш юнавалг дзесяць каталщюх Таварыствау дабрачыннасщ [8, с. 93].
Аднак бьип1 таюя польсюя дабрачынныя аргашзацьп, яюя на беларусюх землях займалгся не толью аказаннем дапамоп ахвярам вайны, але 1 вырапкип праблемы, звязаныя з помнжам1 польскай культуры. Шматлшя помшю польскай нацыянальнай культуры, вывезеныя з Польшчы, аказашся пад пагрозай знннчэння на беларускай тэрыторьп у сувяз1 з распачаушымюя тут ваенньнуп дзеяннямь Менавгга праца па ¡х пошуку 1 захаванню з'яулялася асноунай у дзейнасщ Таварыства апею над помнжам1 псторьп, культуры 1 мастацгва. Дадзеная аргашзацыя была ство-рана яшчэ да пачатку Першай сусветнай вайны, тады яна займалася пошукам польск1х культурных каштоунасцей на беларуск1х землях. У гады вайны адбылася значная актыв1зацыя 1 пашырэнне яе дзейнасщ. Прадстаунщгвы Таварыства апею над помнжам1, яюя праводзш работу у межах беларускай тэрыторьп, знаходзшся у Мшску, Магшёве 1 Смаленску. Сваеасабл1вай акал!чнасцю раз-
глядаемай аргашзацьп было тое, што яе аддзяленш юнавал1 i вял1 працу пры вышэй ахарактэрыза-ваных польсюх добрачынных установах дапамоп ахвярам вайны i у CBaix шэрагах аб'ядноуват прадстаунюэу бежанскай эмпрацьп i мясцовай каталщкай грамадскасщ, фактычна ycix тых, хто прыхшьна адноауся да польскай культуры. Сваё прызначэнне аддзяленш Таварыства апею над noMHÜcaMi бачыт у захаванш падчас вайны самых розных каштоуных нацыянальных здабыткау -творау мастацгва, фотаздымкау, малюнкау, дакументау, яюя мел i хоць нейкае дачыненне да ricTopbii Польшчы. Вялася значная работа па вывазу помшкау ricTopbii i культуры з меецау, ахоп-ленных ваенным1 дзеянням1, у Míhck альбо далей у глыб Расшскай ¡мперьп. Наладжвалася набыц-цё творау мастацгва у небяспечных месцах, i адбывауся ix продаж прыватным уласнисам, яюя абавязвагпся захаваць гэтыя помшю да канца ваеннага лкалецця [18, с. 3]. Вягикая праца праводзшася míhckím адддзяленнем Таварыства, яю займауся швентарызацыяй помшкау польскай культуры, вёу пошук па ix набыцщ, брау на захаванне некаторыя прыватныя калекцьп. Да пака-зальнага прыкладу актыунай дзейнасщ гэтага аддзялення можна аднесщ здзейсненыя ím мерапры-емствы: выстава карщн польсюх мастакоу i рэтраспектыуны прагляд польскага мастацтва, што адбышся у 1916 годзе. Вядома, што мшскае аддзяленне апею над помшкам1 не абмяжоувала сваю дзейнасць толью захаваннем помшкау матэрыяльнай культуры, а праводзша, акрамя таго, шыро-кую грамадска-палпычную работу сярод бежанцау. Адзш з заснавальшкау гэтага аддзялення, Людвгк Савщю, nicay: «Абарона шматлжк польск1х выгнанншау - вось задача, якая павшна яд-наць польси народ, раекаданы па чужбше i падлеглы чужому уплыву, пгго можа знпнчыць яго польскую культуру, яго нацыянальны дух» [19, с. 2]. Як сведчаць дакументы, прадстаунш мшскага аддзялення ¡мкнулгся уцягнуць у супрацоунщтва па пошуках страчаных помнжау польскай культуры i адзш з органау ЦГК - управу Франтавога раёна, аднак гэта щэя не была рэал1завана з прычыны пачатку Лютауекай рэвалюцьп 1917 г. [20, с. 89].
Заключэнне. 3 пачаткам Першай сусветнай вайны польсюя нацыянальныя дзеячы вучылюя весц1 працу у ваенных абставшах, знаходзЫ новыя формы i метады сваей дзейнасщ. Яны актыуна выкарыстоувал1 створаныя у ходзе вайны розныя дабрачынныя аргашзацьп, што знаходзшся на беларуск1х землях. Праца гэтых арган1зацый разам с матэрыяльнай, медыцынскай i маральнай да-памогай пацярпелым ад вайны паступова усё больш набывала грамадска-палиычны i культурна-асветны наюруны.
Таюм чынам, польсюя аргашзацьп на Eenapyci падчас Першай сусветнай вайны не талью BbiKaHani ролю установау дабрачьшнасц1 i апею, але i дапамагл1 бежанцам-палякам захаваць сваю грамадска-палпычную прьшалежнасць да польскай дзяржавы.
Л1ТАРАТУРА
1. Polskie Towarzystwo día Ofiar Wojny// Glos Polski. 1914. - № 51.
2. Mqdzik, M. Z dzialalnosci Polskiego Towarzystwa Pomocy ofiarom Wojny na Bialorusi / M. M^dzik // Zapiski Historyczne. T. L.XI, 1996. — z. 1.
3. Мондзш, M. Польсюя грамадск1я ратавальныя аргашзацьп у Benapyci у часы I святавой вайны /М. Мондзш, М. Кажанёусю // Пстарычны альманах, Гародня. 2003 г. - Т. 8. - С. 76 - 97.
4. Korzeniowski, M. Na wygnanczym szlaku... Dzialalosc Centrainego Komitetu Obywatelskiego Krolestwa polskiego na Bialorusi w latach 1915-1918./M. Korzeniowski. - Lublin, 2001.
5. Краткий отчёт о деятельности Менского Губернского комитета В.З.С. за 1916 год. — Минск. Типография Б.Л. Каплана, 1917.-31 с.
6. НАРБ. - Ф. 295. - Bon. 1. - Спр. 8938 ч. II. - Л. 5.
7. Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN). Centralna Agencja Prasowa w Lozanminnie, pudfo 38 (wycinki prasowe).
8. Grabski, W. Ratownictwo spoleczne w czasie wielkiej wojny / W. Grabski, A.Zabko-Patopowicz // Polska w czasie wielkiej wojny (1914 - 1918), 1932. - T. 2.
9. AAN Gabinet Cywilny Rady Regencyjnej (GCRR). Sygn. 26. Pismo Centralnego Komitetu Obywatelskiego do Rady Regencyjnej Krolestwa Polskiego z 3 stycznia 1918. - S. 93.
10. AAN. CKO. Sygen. 645, Protokol nr 6. S. 59-60; AAN. CKO. Sygn. 722. Zarus powstania i dzialanosci Sluckiej Komisji Centralnego Komitetu Obywatelskiego Krolestwa Polskiego.
11. Korzeniowski, M. Rejon Zachodni Centralnego Komitetu Obywatelskiego - powstanie i pocz^tki dzialalnosci /М. Korzeniowski. //Studia z dziejow Rosji i Europy Srodkowo-Wschodniej. T. XXIX, 1994.
12. AAN. CKO. Sygn. 284. Pomos materialna. TablicaNr 5.
13. AAN. CKO. Sygn. 105. Pismo Rady Zjazdow POPOW do CKO Piotrogrodzie z. 4IX. 1917.
14. AAN. CKO. Sygn. 11. Komunikatnr 12.
15. Lutoslawski, M. Polski Komitet Pomocy Sanitarnej /М. Lutoslawski // Kalendarz Polski. Rocznik wychodzstwa polskiego rok 1916.
16. Felchner, R. Dzialalnosc Polskiego Komitetu Pomocy Sanitarnej (1914-1918). Rozprawa doktorska (maszynopis znajduje sie w Bibliotece Uniwersytetu Lodzkiego) / Felchner. - Lodz, 1976.
17. AAN. CKO. Sygn. 284. Pomoc sanitarna. Tabela nr 6.
18. Z dzialalnosci Wydzialu opieki nad Zabytkami Sztuki i kultury przy CKO w Minsku //NKL. Nr 221/348 z 18(31). 1111916 г.
19. Opieka nad zabytkami // NKL. Nr 412 z 13(26). II 1916 r.
20. Sprawozdanie Wydzialu opieki nad Zabytkami Sztuki i Kultury w Minsku od 28 XI1916 r. Do 1 IV 1917 r. //Muzeum Polskie. 1917.
THE ACTIVITIES OF POLISH CHARITABLE ORGANIZATIONS ON THE TERRITORY OF BELARUS DURING WORLD WAR I (SEPTEMBER 1914 -FEBRUARY 1917)
M.V. TSUBA Summary
In the article the author investigates peculiarities and directions of the activities of Polish charitable organizations on the territory of Belarus during World War I. A special attention is paid to the importance and practical significance of the work which was done to preserve the national self-consciousness and to consolidate Polish ethnos.
О Цуба M.B.
Поступила в редакцию 10 марта 2010г.
