CC BY
67
ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ
УДК 908(476)(043.3)
ДЗЕЙНАСЦЬ ГРАМАДСК1Х АРГАН1ЗАЦЫЙ I ТАВАРЫСТВАУ У ГАЛ1НЕ ПАДАРОЖЖАУ I ТУРЫЗМУ У ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУС1 У 1921-1939 ГГ.
У.А. ГАНСК1
Полацк дзяржауны ^верстэт, г. Наваполацк, Рэсnублiка Беларусь
Уводзшы. Мiжваенны перыяд у псторыи развiцця турыстычнага руху мае асаблiвае значэнне, бо менав^а тады пачалося станауленне турызму на беларускiх землях як асобнай галшы гаспа-даркi. Акрамя таго, у гэты перыяд турыстычная справа перайшла пад падпарадкаванне дзяржауных органау улады, што прывяло да узшкнення новых устаноу, якiя займалiся яе апекай i кантролем. Улады II Рэчы Паспалiтай, у склад якой па умовах Рыжскага дагавора 1921 г. у гэты перыяд уваходзш заходнебеларусюя землi, ажыццяулялi разнастайныя меры для выхавання у насельнiцтва Заходняй Беларус польскага патрыятызму, насаджэння думк аб тым, што Заходняя Беларусь з'яуляецца складовай часткай Польшчы. Для гэтага выкарыстоувалюя розныя метады. Адным з iх i быу турызм. Менавiта таму развiццю турыстычнага руху, перш за усе на далучаных тэрыторыях, элiты II Рэчы Паспалгай надавалi асаблiвую увагу. Пасля здабыцця Беларуссю неза-лежнасцi пачауся працэс зняцця iдэалагiчных абмежаванняу i адкрыцця доступу да шэрагу ар-хiуных фондау, павялiчылiся магчымасцi азнаямлення з творчасцю польскiх навукоуцау, за-щкауленасць беларускiх даследчыкау гiсторыяй мiжваеннага часу. Перш за усе, у цэнтры увап навукоуцау апынулiся пытаннi пал^ычнай гiсторыi. У той жа час належнай увап праблемам зара-джэння i развiцця турыстычнага руху не надавалася. Зыходзячы з гэтага i наяунасцi шматлiкiх зы-ходных неапрацаваных iнфармацыйных комплексау па гэтай праблематыцы, даследаванне псто-рыi развiцця турызму у Заходняй Беларусi набывае навуковую актуальнасць. Асаблiвую цiкавасць выклiкае дзейнасць разнастайных польскiх арганiзацый i аб'яднанняу у сферы папулярызацыi турыстычнага руху, а таксама удзел у iм органау дзяржаунай адмiнiстрацыi.
Асноуная частка. Турыстычныя таварыствы i аргашзацьи, якiя спрычынiлiся да развiцця пада-рожжау i турызму на тэрыторып Заходняй Беларусi у мiжваенныя гады, магчыма падзялiць на две групы: агульнадзяржауныя, цэнтральныя органы якiх знаходзшся у Варшаве, i якiя мелi свае фiлiялы цi аддзяленнi у гарадах Заходняй Беларусi; рэгiянальныя, непасрэдна заснаваныя i дзей-нiчаушыя на тэрыторыi заходнебеларускiх ваяводствау. Да першай групы адносяцца Таварыства развiцця Усходшх зямель, Польскае краязнаучае таварыства, Яурэйскае краязнаучае таварыства, Польскi турыстычны клуб, Польсю аутамабiльны клуб, Саюз польсюх турыстычных таварыствау i Працоунае турыстычнае таварыства; да рэгiянальных - Вшенскае краязнаучае таварытсва i Таварыства сябрау навук у Вiльнi. Неабходна адзначыць, што да пачатку 1920-х гг. на землях Заходняй Беларус не юнавала нiводнага турыстычнага таварыства щ арганiзацыi [1, с. 387], усе яны узнiклi пасля 1921 г., гэта значыць ужо пасля далучэння гэтага рэгiëну да II Рэчы Паспалгай.
Характарызуючы агульнадзяржауныя таварыствы II Рэчы Паспалгай, яюя у сваёй дзейнасцi спрычынiлiся да развщця падарожжау i турызму, неабходна адзначыць, што iх дзейнасць у ас-ноуным была скiравана на развщцё турызму ва усёй дзяржаве увогуле без акцэнту на асобныя рэгiëны.
Найбольшы уклад у развщцё турыстычнага руху на землях Заходняй Беларус сярод агуль-надзяржауных аргашзацый i таварыствау унесла Таварыства развщця Усходшх зямель, якое было утворана 11 лютапада 1933 г. пад старшынствам маршалка сенату Аляксандра Прыстора. Па структуры гэтае таварыства падзялялася на акругi (супадалi з межамi ваяводствау), якiя у сваю чаргу мелi свае аддзяленнi (па паветах) [2, с. 2].
Мэтай дзейнасщ Таварыства развщця Усходшх зямель было спрыянне развщцю культуры, навукi, гаспадарю на усходнiх землях II Рэчы Паспалгай. I галоуным сродкам гэтага меу стаць менавiта турызм. Гэтае таварыства папулярызавала усходнiя ваяводствы як перспектыуны турыстычны рэгiëн. Яно выдавала брашуры, кнiгi, штогоднiкi, часошсы, газеты, у якiх месцiлася ш-
фapмaцыя aб yсxоднix pэгiëнax II Рэчы Пaспaлiтaй, y тым лiкy i aб Зaxодняй Белapyсi. У ix yвесь 4ac лyнaлi зaклiкi нaведaць гэтыя землi [3, c. 239]. Яшчэ адным спосaбaм пaпyляpызaцыi дaследy-емых зямель як тypыстычнaгa pэгiëнy былi paзнaстaйныя кaнцэpты, выстaвы, яpмapкi, якiя ap-гaнiзоУвaлa Тaвapыствa р&звщця Усxоднix зямель пад лозyнгaмi «нaведaць вaяводствa тауночт-Усходняй Польшчы» [2, с. 4].
TaBapbicrBa paзвiцця Усходшх зямель склaдaлaся з секцый. Адной з ix былa тypыстычнaя, утво-paнaя y 1934 г. na чapзе ею кipaвaлi Т. Вaсyнг [4, apк. 4], М. Венгрэцю, С. Лорэнс i Я. Pa^y^i [5, с. 69]. З 1934 г. тaвapыствa з мэтaй пaвелiчэння колькaсцi тypыстay, якiя нaведвaлi усходшя Ba-яводствы II Рэчы ^стали^й, штогод пpaводзiлa aкцыю «Летa Ba Усxоднix землях». У межax гэтaй aкцыi пры сyпpaцоУнiцтве з Miнiстэpствaм кaмyнiкaцый Тaвapыствa paзвiцця Усxоднix зямель нaдaвaлa тypыстaм, якiя нaведвaлi гэты pэгiëн, знiжкi дa 75% та пpaезд чыгyнaчным тpaнспapтaм na тэрыторьп Зaxодняй Белapyсi [6, с. 223]. Aкpaмя згaдaнaй aкцыi тaвapыствa выстyпaлa iнiцыятapaм i apгaнiзaтapaм пpaвядзення шшых aкцый i iмпpэз, выстay i шшых меpaпpыемствay, якiя пpaводзiлiся з мэтaй прыцягнення тypыстay вa Усходшя pэгiëны кpaiны.
З yсix пеpaлiчaныx aгyльнaдзяpжayныx тaвapыствay i apгaнiзaцый першым na дaце yтвapэння было Польстае кpaязнayчaе тaвapыствa, якое было зaснaвaнa y Вapшaве яшчэ y 4aœ Paсiйскaй iмпеpыi, 5 снежня 1906 г. [7, с. 180]. Яно пpaцягвaе свaю дзейнaсць i y цяпеpaшнi чaс пад нaзвaю Польстае тypыстскa-кpaязнayчaе тaвapыствa. У дaследyемы перыяд яно зpaбiлa знaчны yнëсaк y paзвiццë пaдapожжaУ i турызму як та тэpытоpыi зaxоднебелapyскix вaяводствaУ, тaк i na усей II Рэчы na^a^a^ Aднымi з гглоуных зaдaч дaдзенaгa тaвapыствa былi пpaпaгaндa пaдapожжay i спрыянне paзвiццю тypыстычнaгa руху, для чaго пры Польскiм кpaязнayчым тaвapыстве iснaвaлa тypыстычнaя секцыя [8, с. 276].
Ha прадягу мiжвaеннaгa перыяду Польскaе кpaязнayчaе тaвapыствa yзнaчaльвay Aляксaндp ЯноУскi [9, с. 98]. Дa 1930 г. не мелa фiлiялay i aддзяленняy, пaсколькi гэтa не пpaдyгледжвaлaся ягоным стaтyтaм [10]. ^сля зменay стaтyтy пaчынaюць мaсaвa yтвapaццa pэгiянaльныя aддзяленнi у Лщзе, Брэсце, Бpaслaве, Бapaнaвiчax i шш. [11, с. 127].
Aкpyжныя apгaнiзaцыйныя структуры Польскaгa кpaязнayчaгa тaвapыствa aжыццяyлялi функ-цыi нaглядy i кaapдынaцыi кpaязнayчaгa i тypыстычнaгa руху та тэpытоpыi пэyнaгa вaяводствa. Пеpыядычнa пpaводзiлiся з'езды, нa якix aдбывaлiся спpaвaздaчы пpaвiнцыйныx aддзяленняy, aбмяpкоУвaлiся пpaблемы i перспектывы paзвiцця, зaцвяpджaлiся пpaгpaмы дзейтасщ i iнш.
Дpyкaвaным оpгaнaм Польстага кpaязнayчaгa тaвapыствa быу чaсопiс «Зямля», якi выxодзiy paз нa двa тыднi у 1926-1932 гг. i paз нa месяц у 1922-1925 гг. i 1932-1939 гг. У iм публ^в^^я apтыкyлы нa кpaязнayчyю i турыстычную тэмaтыкy, у тым лшу месцiлaся знaчнaя колькaсць публ^цый з фотaздымкaмi турыстычных aб'ектay Зaxодняй Белapyсi. Членaм тaвapыствa выдa-вayся месячны бюлетэнь «КpaязнaУчыя i турыстычныя ведaмaсцi», у якiм paзмяшчaлaся iнфpaмa-цыя aб падзеях у голше турызму i кpaязнayствa [12, с. 84].
Польстае кpaязнayчaе тaвapыствa пpымaлa aктыyны удзел у выдaннi турыстычных дaведнiкay, мaпay, бyклетay, yлëтaк i шш.
Aд 1909 г. у Вapшaве дзейнiчay Польскi ayтaмaбiльны клуб. У 1921-1923 i 1928-1935 гг. яго кipaУнiком быу Kapam Paчынскi [13, с. 28], у 1923-1927 гг. - Cram^ay Гpодскi, a з 1935 г. клуб yзнaчaльвay Юлiян Пясэцкi. У свaëй структуры Клуб меу тypыстычнaе бюро, якое нaдaвaлa туры-стaм iнфapмaцыю aб стaне дapог, месцax для тачлегау i xapчaвaння, a тaксaмa paспpaцоyвaлa пa зaмовax ayтaмaбiльныя турыстычныя мapшpyты [14, с. 196]. Узнaчaльвay турыстычтае бюро Польскaгa ayтaмaбiльнaгa клyбa М. Paro. Aкpaмя yлaсныx pэгiянaльныx аддзяленняу, клуб aб'ядноУвaУ яшчэ некaлькi згypтaвaнняy нa пpaвax aсобныx юрыдычных aсоб, у тым лiкy Вiленскi ayтaмaбiльны клуб, зaснaвaны у 1928 г., i ^лесю ayтaмaбiльны клуб у Брэсце, зaснaвaны у 1937 г. [13, с. 31].
Aдной з буйнейшых турыстычных apгaнiзaцый II Рэчы Пaспaлiтaй быу Польскi турыстычны клуб, yтвоpaны у 1925 г. [15, с. 2]. Iнiцыятapaм yтвapэння гэтaй тypыстычнaй apгaнiзaцыi было Miнiстэpствa гpaмaдскix paбот, a сyapгaнiзaтapaмi стaлi Польсю ayтaмaбiльны клуб, Польскaе ^a-язнayчaе тaвapыствa i Польскaе тaтpaнскaе тaвapыствa. Польскi турыстычны клуб быу yтвоpaны з мэтaй пaпyляpызaцыi польскaгa турызму як та тэpытоpыi сaмой дзяpжaвы, тaк i пa-зa яе межaмi, a тaксaмa з мэтaю тдтрымю iншыx турыстычных тaвapыствay i apгaнiзaцый. Зaснaвaльнiкaм i першым стapшынëю гэтaй тypыстычнaй apгaнiзaцыi быу Cтэфaн Пшэздзецю [13, с. 32]. Польскi турыстычны клуб з 1925 г. быу aфiцыйным пpaдстaУнiком кpaiны пры Miжнapоднaй цэнтpaльнaй тypыстычнaй радзе у ^рыты, a ад 1926 г. тaксaмa пры Miжнapодным сaюзе турызму у Брусэл^ a тaксaмa нa мiжнapодныx турыстычных фоpyмax. Членaм клубу пpaдстayлялiся знiжкi у пэуных 4
атэлях, рэстаранах, на станцыях тэхшчнага абслугоування аутамабiляу, а таксама дзейнiчалi спе-цыяльныя кошты на замежныя падарожжы, арганiзаваныя клубам [16, с. 12].
У канцы 1926 г. юраушк Дэпартамента турызму М. Арловiч выказау думку аб стварэннi адзiнай агульнадзяржаунай турыстычнай арганiзацыi, якая б аб'ядноувала усе турыстычныя таварыствы i аргашзацыи II Рэчы Паспалiтай. З гэтай мэтай Польскае турыстычнае таварыства шщыявала пра-вядзенне II Турыстычнага з'езду, як адбыуся у Варшаве 2-3 красавца 1927 г. [17, с. 158]. На iм было прынята рашэнне аб стварэннi агульнадзяржаунай турыстычнай аргашзацып пад назвай Саюз польсюх турыстычных таварыствау са штаб-кватэрай у Варшаве [13, с. 5]. Праз 2 гады аналапч-нае рашэнне было прынята на канферэнцып па пытаннях турызму i краязнауства, якая праходзша 5 сакавiка 1929 г. у Варшаве [18, с. 107]. У яе склад увайшлi Польскае турыстычнае таварыства, Польскае краязнаучае таварыства, Польсю турыстычны клуб i Польсю аутамабшьны клуб [13, с. 6]. Праз год да складу гэтай аргашзацып далучыуся Саюз польскiх курортау i некалькi рэпяналь-ных таварыствау гэтага юрунку. Кiруючым органам Саюзу польскiх турыстычных арганiзацый быу аргашзацыйны камiтэт, якi узначальвау С. Асецю, у склад камiтэта таксама увайшлi А. ЯноУскi, М. Арловiч, А. Бабкоусю, Ф. ДахоУскi, Р. Мшхеймер, К. Рачынскi i Ф. Шнарбачоусю [17, с. 158-159]. Праiснавала гэтая турыстычная установа да 1938 г. [19, с. 196]. Згодна са статутам дадзенай установы, галоунымi задачамi арганiзацыi былi прапаганда турыстычнага руху на тэры-торыi II Рэчы Паспалгай, а таксама каардынацыя дзейнасщ усiх турыстычных таварыствау i ар-ганiзацый краiны [20, с. 100].
У мiжваенны час на землях Заходняй Беларуси як i па усёй дзяржаве, шматлiкай была яур-эйская грамада. У 1926 г. у Варшаве прадстаунiкамi грамады было заснавана Яурэйскае краязнаучае таварыства на чале з М. Пндэсам [13, с. 36]. Па сваёй структуры i аргашзацып Яурэйскае краязнаучае таварыства было падобным да Польскага краязнаучага таварыства, галоунаю ж адметнасцю было тое, што яно акцэнтавала сваю дзейнасць вакол помнiкаУ яурэйскай культуры. У кожным з заходнебеларусюх ваяводствау дзейнiчалi аддзелы Яурэйскага краязнаучага таварыства колькасцю ад некалькiх дзясяткау да некалькiх сотняу членау у кожным ваяводстве, буйнейшым з яюх быу Вiленскi. Яурэйскае краязнаучае таварыства з 1930 г. выдавала месячшк «Ведамасщ Я.К.Т.» [21]. У суботшх нумарах газеты «Наш погляд» таварыства выдавала брашуру «Турызм i краязнауства» [13, с. 37].
На працягу 1935-1939 гг. у II Рэчы паспалгай дзейшчала Працоунае турыстычнае таварыства, якое займалася пашырэннем турыстычнага руху сярод працоунага насельнiцтва. Ягоны статут быу зацверджаны 8 студзеня 1935 г., хоць фактычна яно ужо дзейшчала з канца 1934 г. Да 1937 г. яго узначальвау С. Грылёусю, а з 1937 г. - К. Дамаслаусю [22, с. 1]. Галоунымi задачамi дадзенай ар-гашзацып было паказаць рабочым як можна выкарыстоуваць свой адпачынак. Для гэтага сярод ра-бочых распаусюджвалiся пуцëукi у санаторыi, на курорты, аргашзоувалюя экскурсiйныя паездкi i iнш.
Значны уклад у развщцё турыстычнай справы даследуемай тэрыторыi уне^ рэгiянальныя таварыствы - Вшенскае краязнаучае таварытсва i Таварыства сябрау навук у Вiльнi. Iх дзейнасць была выгаднай i зручнай для улад II Рэчы Паспалiтай, таму што менавiта дзякуючы iм вялася па-пулярызацыя i прапаганда польскай культуры, эфектыуным спосабам чаго i была турыстска-краязнаучая работа. Яна ажыццяулялася шляхам планавання i аргашзацыи маршрутау па «пауноч-на-усходнiм крэсам», правядзення краязнаучых экскурсiй, падрыхтоУкi экскурсаводау, кiравання цi ажыццяулення апекi над дзейнасцю грамадскiх, асаблiва моладзевых, краязнаучых асяродкау i iнш. Мэтай ушх пералiчаных мерапрыемствау было выхаванне насельнщтва у духу польскага патрыятызму, насаджэння уяуленняу, што заходне беларускiя землi з'яуляюцца спрадвечнай часткай польскай дзяржавы, увесь час лунау заклiк з боку польскага юраунщтва вывучаць «пауночна-усходшя крэсы» у гiстарычным звязку з мшулым Рэчы Паспалiтай [23, с. 151].
Дастаткова дыскусшным з'яуляецца пытанне адноста утварэння i назвы Вшенскага краязнаучага таварыства. Асобныя даследчыю адзначаюць, што яно было утворана як аддзел Польскага краязнаучага таварыства, у якасщ аргументау прыводзячы звесткi, што «на крэсах» аддзелы агуль-надзяржаунага Польскага краязгаучага таварыства паусталi у другой палове 1920-х - 1930-я гг. Але гэтае сцверджанне з'яуляецца памылковым, таму што утворана Вшенскае краязнаучае таварыства было як самастойнае аутаномнае таварыства, i толью у 1928 г. змянша назву на Вiленскi аддзел Польскага краязнаучага таварыства. Гэта пацвярджаецца i тым, што яшчэ з 1923 г. у Вшьш ажыццяулялася выданне турыстска-краязнаучай лiтаратуры «Вiленскiм краязнаучым тава-рыствам». У гэты ж час Польскае краязнаучае таварыства ужо юнавала (паустала у 1906 г.), але да 1930 г. яно не мела рэпянальных фшялау i аддзяленняу, таму што гэта не прадугледжвалася яго-
ным дзейным статутам. Акрамя таго, на пачатку 1930-х гг. у склад Польскага краязнаучага таварыства, якое у гэты час сапрауды пераутвараецца у агульнадзяржаунаю турыстска-краязнаучую арганiзацыю, уваходзяць ужо юнуючыя аналагiчныя незалежныя аргашзацьп Кракава, Познанi, Катовiц, Львову i iншых гарадоу тагачаснай Польшчы [24, с. 155]. Таюм чынам, Вшенскае краязнаучае таварыства фактычна стала фшялам альбо аддзелам Польскага краязнаучага таварыства, i менавiта з гэтага часу у перыядычных выданнях i нават у дакументах паралельна ужываецца две назвы гэтага таварыства - Вшенскае краязнаучае таварыства i Вшенсю аддзел Польскага краязнаучага таварыства [25, арк. 5-8]. Разам з тым, неабходна адзначыць, што ютотных зменау у ар-ганiзацыйнай структуры i напрамках дзейнасцi пасля уваходжання у склад Польскага краязнаучага таварыства не адбылося.
Вшенскае краязнаучае таварыства мела штаб-кватэру у Вiльнi i мясцовыя павятовыя фшялы у буйнейшых гарадах ваяводства. Пры iх на аснове статуту i пад кiраунiцтвам аднаго з членау мяс-цовага праулення дзейнiчалi моладзевыя асяродкi, якiя займалiся пашырэннем турыстска-краязнаучага руху сярод моладзi. Члены Вшенскага краязнаучага таварыства аб'ядноУввалiся у наступныя секцыi: турыстычная, краязнаучая, прыродаахоуная, музейная i iнш. Яны утваралюя са згоды ваяродскай рады, павшны былi кiравацца прынцыпамi i палажэннямi яго статуту, падаваць ваяводскай радзе шфармацыю аб колькасцi членау, гадавыя справаздачы аб сваей дзейнасцi i iнш.
Для падтрымкi сувязяу з усiмi сваiмi асяродкамi азначанае таварыства праводзша штогадовыя i паугадавыя з'езды дэлегатау гэтых асяродкау. На iх звычайна сцвярджалi праграму дзейнасцi таварыства, абмяркоУвалi i зацвярджалi справаздачы за папярэдш год, зацвярджалi гадавы бюджэт, абмяркоУвалi метады папулярызацыi турыстска-краязнаучага руху у рэгiëне i шш. На з'ездах так-сама прыймалi у ганаровыя члены таварыства.
Акрамя таго, Вшенскае краязнаучае таварыства займалася планаваннем i арганiзацыяй разна-стайных турыстычных маршрутау, унутрырэгiянальных i мiжнародных вандровак, а таксама было аргашзатарам курсау у галiне турызму, праводзша з'езды, канферэнцып, на якiх разглядалюя пы-таннi развiцця i прапаганды турызму у даследуемым рэгiëне.
Варта адзначыць, што падчас экскурсiй, яюя арганiзоУвала таварыства, было зроблена шмат фотаздымкау з краявiдамi Вiленшчыны. На працягу 1928-1930 гг. члены таварыства перадалi Га-лоунай радзе Польскага краязнаучага таварыства копи уах фотаздымкау, яюя знаходзiлiся у бiблiятэцы таварыства. Згодна з мэтай папулярызацып краю, усе яны былi прадстаулены на турыстычных выставах i ярмарках. У 1937-1938 гг. таварыства частку сабраных фотаздымкау з кра-явiдамi рэгiëну перадало згуртаванню, якое займалася развщцём турыстычнага руху пры Яге-лонскiм унiверсiтэце у Кракаве [26, с. 210]. Так, у 1937 г. было перададзена 57 фотаздымкау, у 1938 г. - 55 [27, с. 18].
Таварыства супрацоушчала з рознымi турыстычнымi бюро з шшых рэпёнау краiны. Найольш плённым было супрацоУнiцтва з турыстычнымi бюро «Орбю» i «Францпол». Сумеснымi намаган-нямi яны арганiзоУвалi падарожжы за мяжу. Напрыклад, у 1930 г. было здзейснена чатырохтыднё-вае падарожжа, падчас якога былi наведаны Сербiя, Боснiя i Герцагавiна, Чарнагорыя, Далмацыя i Альпы. Удзел у акцыи прынялi 30 асоб. Кошт падарожжа склау 750 злотых з чалавека.
Турыстам таксама прапаноувалася здзейснiць за 325 злотых дзесядзённае турыстычнае падарожжа у Рыгу, Талiн i Гельсiнгфорс, а таксама для жыхароу Вiленскага ваяводства арганiзоУвалiся туры у Венецыю, Фларэнцыю, Рым, Кракау, у гарады Грэцыi i Югаславii.
Члены Вшенскага краязнаучага таварыства прымалi удзел у разнастайных агульнадзяржауных i рэпянальных з'ездах, якiя былi прысвечаны пытанням развiцця турыстычнай галiны. Напрыклад, у агульнапольсюм з'ездзе падтрымкi развiцця турызму i турыстычнай дзейнасцi (17 сакавша 1931 г., Варшава), з'ездзе рэферэнтау турызму (2-3 лiпеня 1931 г., Тарнапаль), агульных з'ездах аддзе-лау Польскага краязнаучага таварыства у Роуна i Сарнах. Прадстаунiкi Вiленскага краязнаучага таварыства таксама прымалi удзел у канферэнцып па пытаннях навучання платных экскурсаводау, якая адбылася 13 снежня 1931 г. у Варшаве. У наступныя гады члены таварыства ужо самi ар-ганiзоУвалi такiя курсы у Вiльнi. У вынiку навучання i складання экзаменау, слухачы атрымоУвалi дыпломы экскурсаводау I i II ступеняу. Апошнiя такiя заняткi былi праведзеныя вясною 1939 г. Адной з формау папулярызацыi турыстычнага руху было правядзенне выстау. Згаданае таварыства зрабша значны унёсак у iх арганiзацыю. Вiленскае краязнаучае таварыства таксама займалася выданнем турыстычных даведшкау, буклетау, усётак, турыстычных мапау i iнш.
Яшчэ адным таварыствам, якое унесла прыкметны уклад у развщцё i папулярызацыю турызму на тэрыторып Заходняй Беларусi у мiжваенны час, было Таварыства сябрау навук у Вшьш. Утво-рана яно было яшчэ у 1906 г. па шщыятыве Альфонса Парчэускага. Дзейнасць таварыства мела на 6
мэце развщцё рэпянальных даследаванняу (вывучэнне краю з пункту гледжання псторып, эт-награфп, прыродазнауства, статыстыю i шш.) З 1907 г. таварыства выдавала «Штогодшк Тава-рыства сябрау навук у Вшьш», а з 1923 г. III аддзел таварыства выдавау часошс «Ateneum Wilenskie». З 1919 г. аднавiу дзейнасць Унiверсiтэт iмя Стэфана Баторыя, з якiм таварыства ак-тыуна супрацоушчала на працягу наступных двух дзесящгоддзяу. Старшынямi таварыства па чар-зе былi Ян Курчэусю, Уладыслау Загорскi, Альфонс Парчэусю, Мар'ян Здзяхоусю i Станюлау Касцялкоусю. Сярод сяброу таварыства былi Элiза Ажэшка, Тадэуш ЦыжоУскi, Людвiг Калан-коУскi, Юзаф Монтвiл, Максiмiлiян Росэ, Бранюлау Урублеускi i iнш. [28].
Таварыства сябрау навук у Вшьш было утворана з мэтай аргашзацыи i каардынацып працы iснуючых у рэпёне навуковых устаноу. Аналiзуючы матэрыялы архiвау i перыядычнага друку, шшыя крынiцы, можна убачыць, што дзейнасць гэтага таварыства засяроджвалася на наступных асноуных напрамках: пошук i збор пстарычных (ареалагiчных, этнаграфiчных, археаграфiчных i шш.) помнiкаУ, iх вывучэнне, сютэматызацыя i апiсанне; ахова прадметау дауншы; папулярыза-цыя гiсторыi i старажытнасцей праз турыстычную дзейнасць, арганiзацыю краязнаучых выстау, супрацоУнiцтва з маладым пакаленнем у правядзенш турыстска-краязнаучай работы. Як ужо згадвалася, польскiя улады актыуна прапагандавалi думку аб тым, што заходнебеларусюя землi з'яуляюцца гiстарычна польсюм^ Для падтрымкi гэтай думкi Таварыства сябрау навук у Вшьш ставша перад сабою наступныя заданнi: папулярызацыя у краi гiсторыка-краязнаУчых даследаванняу, апрацаванне невядомых архiуных зборау, аргашзацыя выдаунiчай справы, правядзенне навуковых паседжанняу, збор матэрыялау для польскiх музеяу, ажыццяуленне навуковай падтрымкi даследчыкау i шш.
Для паглыбленага вывучэння краю Таварыства сябрау навук у Вшьш усталявала i падтрым-лiвала шчыльныя навуковыя кантакты з Акадэмiяй мастацтвау, Дзяржауным архiвам, Саюзам музеяу, Таварыствам развiцця усходнiх зямель у Варшаве, Нумiзматычна-археалагiчным тава-рыствам у Кракаве i iншымi навуковымi i грамадскiмi аб'яднаннямi i установамi крашы.
Таварыства сябрау навук у Вшьш, як i Вшенскае краязнаучае таварыства, прымала удзел у ар-гашзацып разнастайных экскурсiй. Абодва таварыствы праводзш экскурсй у асноуным сярод мо-ладзi з наведваннем помнiкаУ псторыи i архiтэктуры. Асаблiвасцю экскурсiй было тое, што яны ахоплiвалi тэтыторыю не толькi Вiленскага ваяводства, а i усей Заходняй Беларус i сумежных тэтыторый II Рэчы Паспалгай.
Заключэнне. Такiм чынам, разгледзiушы дзейнасць грамадсюх арганiзацый i таварыствау у галше падарожжау i турызму, можна зрабщь выснову, што яны зрабш значны унёсак у развiццё турыстычнай справы як на тэрыторыi II Рэчы Паспалгай увогуле, так i на землях Заходняй Бела-рус у прыватнасцi. Усе таварыствы можна падзялщь на дзве групы: агульнадзяржауныя, цэн-тральныя выканаучыя органы яюх знаходзiлiся у Варшаве i яюя мелi свае фiлiялы, аддзелы i прадстаунщтвы у гарадах Заходняй Беларуси i рэгiянальныя, гэта значыць тыя, якiя непасрэдна былi заснаваныя i дзейнiчалi на тэрыторыi заходне беларусюх ваяводствау. Сярод агуль-надзяржауных найбольш плённаю у галiне падарожжау i турызму была дзейнасць утворанага у 1933 г. Таварыства развщця Усходшх зямель. Акрамя яго, значны уклад у развщцё турызму на тэрыторып Заходняй Беларус унеслi Польскае краязнаучае таварыства, Польсю турыстычны клуб, Яурэйскае краязнаучае таварытсва, Польскi аутамабiльны клуб i Працоунае турыстычнае таварыства. Аднак вядучая роля у справе папулярызацып турыстычнага руху належыць рэпянальным таварыствам - Вiленскаму краязнаучаму таварыству i Таварыству сяброу навук у Вшьш. Гэтыя таварыствы займалiсь распрацоукай i арганiзацыей турыстычных маршруту па краю, праводзш краязнаучыя экскурсй, рыхтавалi экскурсаводау, апякалi грамадскiя, асаблiва моладзевыя, краяз-научыя i турыстычныя згуртаванш i iнш. Але пры гэтым галоунаю мэтаю дзейнасцi амаль ушх згаданых арганiзацый i таварыствау было выхаванне насельнiцтва краю у духу польскага патрыятызму, укараненне i пашырэнне меркавання аб тым, што заходне беларусюя землi спрадве-ку з'яуляюцца неад'емнай часткай тэрыторыi польскай дзяржавы.
Л1ТАРАТУРА
1. Janowski, A. Sprawozdanie z dzialalnosci / A. Janowski // Ziemia. - 1926. - №23-24. - S. 385-392.
2. Statut Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich. - Warszawa : Nakladem Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich, 1938. - 16 s.
3. Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN). - Cz. VI. - Sygn. 107. Turystyka - administracja, 409 s.
4. Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN). - Zespol 88/16 Zbior zespolow szcz^tkowzch. Towarzystwo Rozwoju Ziem Wschodnich. - Sygn. 66. Biuletetyny Towarzystwa Rozwoju Ziem Wschodnich, 62 s.
5. Kacprzak, M. Towarzystwo Rozwoju Ziem Wschodnich, 1933-1939 / M. Kacprzak. - Lodz: Wudawnictwo Naukowe «Ibidem», 2005. - 158 s.
6. Rocznik Ziem Wschodnich / pod. red. E. Ruhlego. - Warszawa: Wudawnictwo zarz^du glownego Tow. Rozwoju Ziem Wschodnich, 1938, - 265 s.
7. Janowski, A. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze / A. Janowski // Ziemia. - 1927. - №11. - S. 180-182.
8. Sekcja turystyczna P.T.T. // Wierchy. Rocznik poswi^cony gorom i goralszczyznie. -Lwow : Ksi^garnia wydawnicza H. Altenberga, 1923. - S. 276.
9. J^drzejczyk, K.-J. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze (1906-1950) : zarys dziejow / K.-J. J^drzejczyk. -Wloclawek: Wydawnictwo Panstwowej Wyzszej Szkoly Zawodowej, 2006. - 151 s.
10. Twarog, J.-B. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. Oddzialy 1908-1950 / J.-B. Twarog [Электронный ресурс]. - 2014. - Режим доступа: http://khit.pttk.pl/index.php?co=tx_ptk_om. - Дата доступа : 19.01.2014.
11. Zprawy towarzystwa // Ziemia. - 1928. - №8. - S. 127.
12. Lewan, M. Zarys dziejow turystyki w Polsce / M. Lewan. - Krakow : Wydaw. «Proksenia», 2004. - 106 s.
13. Informator turystyczny. - Warszawa : Nakladem Zwi^zku Polskich Towarzystw Turystycznych w Polsce, 1932. - 265 s.
14. Pawlrkowski, J. Przegl^d turystyczny / J. Pawlrkowski // Wierchy. Rocznik poswi^cony gorom i goralszczyznie. - Lwow : Ksi^garnia wydawnicza H. Altenberga, 1926. - S. 196.
15. Kolejowo-autobusowe bezposrednie bilety uzlrowisk // Jedziemy. - 1939. - №17. - S. 1.
16. Z turystyki // Ziemia. - 1929. - №1. - S. 12-14.
17. Orlowicz, M. Zjazd towarzystw turystycznych w Warszawie / M. Orlowicz // Ziemia. - 1927. - №10. - S. 158-159.
18. Konferecja w sprawie wycieczek po Polsce // Ziemia. - 1929. - №7. - S. 107-108.
19. Likwidacja Zwi^zku Pol. Towarzystw Turystycznych // Wierchy. Rocznik poswi^cony gorom i goralszczyznie. - Krakow: Nakladem Polskiego Tow. Tatranskiego, 1938. - S. 196.
20. Sprawozdanie z dzialalnosci Zwi^zku Polskich Towarzystw Turystycznych za rok 1930. - Warszawa, 1931.
- 121 s.
21. Kronika turystyczna // Wiadanisci Z.T.K. - 1934. - №2. - S. 9-10.
22. Laskiewicz, H. Robotnicze Towarzystwo Turystyczne (1934-1939) / H. Laskiewicz // Ziemia. - 1979. - №2.
- S. 58-62.
23. Dyboski, R. Krajoznawstwo a wychowanie Panstwowe / R. Dyboski // Ziemia. - 1936. - №6. - S. 150-152.
24. Z zycia okr^gow i oddzialow P.T.K. // Ziemia. - 1932. - №4-5. - S. 155.
25. Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN). - Zespol 88/3 Zbior zespolow szcz^tkowzch. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszlosci w Warszawie. - Sygn. 7. Protokoly walnych zgramadzen Towarzystwa, 28 s.
26. Studium Turyzmu U.J. // Wierchy. Rocznik poswi^cony gorom i goralszczyznie. - Krakow : Nakladem Polskiego Tow. Tatranskiego, 1936. - S. 210.
27. Sprawozdanie z dzialalnosci Studium Turyzmu Uniwersitetu Jagiellonskiego za okres 1.V.1936-30.IX.1937.
- Krakow : UJ, 1937. - 32 s.
28. Towarzystwo Przyjaciol Nauk w Wilnie // Kujawsko-Pomorska Digital Library [Электронный ресурс]. -2014. - Режим доступа : http://kpbc.umk.pl/dlibra/. - Дата доступа : 19.01.2014.
THE ACTIVITIES OF PUBLIC ORGANISATIONS AND ASSOCIATIONS IN THE TRAVEL AND TOURISM INDUSTRY IN WESTERN BELARUS IN 1921-1939
U. GANSKI Summary
The article considers the activities of the various organizations and associations that have influenced the development of travel and tourism on the territory of Western Belarus in the interwar period; their classification on the regional and national; evaluates their contribution to the development of tourism in Belarusian provinces of Poland on the basis of analysis of the materials of the Polish archives and periodicals of the relevant period.
© Ганск У.А.
Поступила в редакцию 28 января 2014г.
