CC BY
372
НОМАИ ДОНИШГОХ Р
Б. Камолиддинов
ДОИР БА ТАСНИФОТИ ХУМЛА{ОИ МУРАККАБИ ТОБЕИ СЕРТАРКИБ
Вожа[ои калидй: шар[ додан, сарцумла, хумлаи пайрав, чида, хумлаи мураккаби тобеъ
Дар бораи хумла[ои мураккаби тобеи сертаркиб аввалин бор дар на[вшиносии тонику форс профессор Д.Т.Тохиев як асари Худогона таълиф намуда (1), баъдтар дар рисолаи докторй (2,176212) маълумоти нисбатан мукаммал ва муназзам дода буд. Сипас дар асар[ои та^ицотии забоншиносони дигар, аз хумла дар фасли «Ч,умла[ои мураккаби тобеи сертаркиб»-и грамматикаи илмй, ки ба галами узви вобастаи АУ Тохикистон Ш.Рустамов тааллуг дорад (3, 156-180), инчунин дар китоб[ои дарсии мактаб[ои та[силоти умумй ва олй [амон маълумот бо андаке дигаргунй зикр гардидааст.
Дар асар[ои Д.Т.Тохиев [ам голаб[ои асосии хумла[ои мураккаби тобеи сертаркиб зикр ёфтаанд. Тадцицгар чунин Хумла[ои мураккаби тобеъро аввал ба ду навъ: [ампайраву паёпай ва гуру[и аввалро ба чидаю гайричида худо карда буд. Ш.Рустамов низ хумла[ои мураккаби тобеъро аввал ба ду гуру[: «1) хумла[ои мураккаби тобеъ, ки хумлаи пайрави он[о ба як хумла ва 2) Хумла[ои мураккаби тобеъ, ки хумлаи пайравашон силсилавор яке ба дигаре тобеъ мешаванд» ва гуру[и аввалро ба ду навъ: «Хумла[ои пайраве, ки бар эзо[и як хумла меоянд, аз хи[ати мансубияташон ба навъ[ои хумлаи пайрави якхелаву [архела ва аз хи[ати тарзи алоца чидаву гайричида» худо кардааст (3.156).
Дар заминаи [амин се голаби асосии хумла[ои мураккаби тобеи
Ç УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ - 17 -
сеpтаpкиб навъ[ои зиёдpо сохтан ва аз маводи забони адабии муосиpи то^ик намуна[о пайдо кардан мумкин аст.Ин кор дар асар[ои илмии дар боло зикршуда ан^ом дода шудааст. Ба андешаи мо, он[оро дар ма^муъ метавон навъи чорум, яъне хумла[ои мураккаби тобеи сертаркиби омехта номид. Дар таркиби чунин хумла[о унсур[ои чидаю гайричида, чидаю паёпай, гайричидаю паёпай ва ё чидаю гайричидаю паёпай омада метавонанд:
1. Азбаски зиндaгoнии кyдaкй Ba хурдсолии MaH acocaH дaр ду де[ гузaштaacт Ba ин де^[о &з [aM дур будa, as ци^ти ободонй, мaдaният Ba урфу oдaт aз [aM фaрц дoштaнд, ман мехо[ам пеш аз сар кардани ёддошт[ои худ дар бораи ин ду де[а як цадар маълумот дода гузарам, то ки фa[мидaни цойиин ёддошт[о бaрoи xoHa^aroH ocoнтaр шaвaд (С.А.).
Дар хумлаи мураккаби тобеи сертаркиби боло ду хумлаи пайрави сабаб ба тарици чида, вале хумлаи пайрави мацсад ба тарици гайричида омада, [ар се хумлаи пайрав як сархумларо (ман мехо[ам пеш аз сар кардани ёддошт[ои худ дар бораи ин ду де[а як цадар маълумот дода гузарам) аз ли[ози сабабу мацсад шар[ додаанд:
Як руз Хусрав чокаронро бифармуд, то 6a Barm суб[, ки дидaи xa[он aз сиё[и зулaмoт 6a caпедaи нур нимкушудa бoшaд ва Бузургме[рруй 6a xидмaтнищд, бaр вaй зaнaнд Ba, бе он ки осебе рacoнaнд, цoмaиy биcитoнaнд(Марзбоннома).
Дар ин матн хумла[ои пайрави пуркунанда ва тарзи амал ба сархумлаи «Як руз Хусрав чокаронро бифармуд» ба тарици гайричида ва ду хумлаи пайрави муайянкунанда ба тарици чида ба хумлаи пайрави пуркунанда тобеъ шудаанд:
HOМАИ ДOHИШГOX
3. ...дар[олатеки дар чашмонамобчархмезад, дастонамро, ки [ануз дар дастониу бyдaнд, кашидан хостам, ки пеш аз гулугир шудани гиряам аз вай дур шавам, то ки бо [олати парешони худ уродар ташвишва шуб[а наандозам(С.А.).
Дар ин хумлаи мураккаби тобеи сертаркиб унсур[ои [ар се навъ: чида, гайричида ва паёпай мушо[ида мешаванд. Дар матни дуюм ба сархумлаи «дастонамро кашидан хостам» хумла[ои пайрави тарзи амал, муайянкунанда ва мацсад тобеъ шуда, бар эзо[и хумлаи пайрави мацсад, хумлаи пайрави мацсади дигар омадааст. Дар ин хо ду навъи алоцаи хумла[ои пайрав: гайричида ва паёпай дида мешавад:
Мушо[идаи маводи забон гуво[й меди[ад, ки теъдоди навъ[ои асосии хумла[ои мураккаби тобеи сертаркиб бо [амин ча[ор навъ ма[дуд намешавад. Дар забон павъи панхум низ вухуд дорад, ки аз ли[ози тарзи алоца ва шар[и [амдигар аз навъ[ои зикршуда ба куллй фарц мекунад:
4. Агар ба [ар сари муят [унар дусад бошад, {унар ба кор наояд, чу бахт бад бошад (Саъдй).
Дар ин байт хумлаи пайрави хилофи ба [ар сари муят [унар дусад
Ç УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ - 19
бoшaд тамоми хумлаи мураккаби тобеъро, ки аз сархумлаи «{унар ба кор наояд» ва хумлаи пайрави шарти бевосита бар эзо[и сархумла омада (бaxт бaд бoшaд) иборат аст, шар[ меди[ад:
5. Чу мaн aз туxмиде^ошм, биcaбзaд то [aмa киштaш, Нaбoрaд aбр агар борон, сиришк &з дидa мебoрaм (Лоиц) Дар ин матн хумла[ои пайрави сабаб (мaн &з ту^и дещонм) ва мацсад (биcaбзaд [aмa киштaш) ба тарици гайричида омада, тамоми хумлаи мураккаби тобеъро, ки сархумлаи он (сиришк аз дида меборам) бо хумлаи пайрави шарт (нaбoрaдaбр aгaр борон) эзо[ ёфтааст, шар[ меди[анд:
6. {арчанд [aвo caрд Ba xoнa бепеч бoшaд [ам, оташ[ои ангишти саксавул, ки шукуфoнидa болои [aм бa caндaлй меaндoxтaнд, се манцал оташ, ки nac aз гундoштaни дacтaрxoн он[оро бaр руйи xoнa щтор ни[oдa будaндва се лампаи чилум, ки он[оро &з шифти xoнa oвеxтa будaнд, ин ме[монхонаи васеъро монанди танури афрухта тафсонда буд (С. А.).
Дар ин матн ду хумлаи пайрави хилофи [aвo caрд Ba xoнa
а
НОМАИ ДОНИШГО{
бепеч бошад бар эзо[и хумлаи мураккаби тобеъ омадааст, ки он аз сархумлаи «оташ[ои ангишти саксавул, се мангал оташ ва се лампаи чилум ин ме[монхонаи васеъро монанди танури афрухта тафсонда буд» ва се хумлаи пайрави муайянкунанда: шукуфонида болои [ам ба сандалй меандохтанд, пас аз гундоштани дастархон он[оро ба руйихона цатор ин[ода будандва он[оро аз шифтихона овехта буданд иборат аст:
Дар сохтори во[ид[ои нахрии забон, чи хумлаи содда ва чи хумлаи мураккаби тобеи сертаркиб вазифаи детерминантии аъзо[ои хумлаи содда ва чунин хумла[ои пайрави [ол, ки бо мундарихаи тамоми хумлаи мураккаби тобеъ алоцамандй доранд, а[амияти хоса касб мекунад. Аз мисол[ои боло аён аст, ки бештар хумла[ои пайрави [оли хилоф, сабаб, мацсад бар эзо[и тамоми хумлаи мураккаби тобеъ омадаанд. Агар чунин муносибати маъноии байни хузъ[ои хумлаи мураккаби тобеи сертаркиб сарфи назар карда шавад, та[лили сохторию имконнопазир мегардад.
ПАЙНАВИШТ:
Х.Тоциев Д. Хумла[ои мураккаби тобеи сертаркиба. - Душанбе: Ирфон, 1966.
2. Тоциев Д. Т. Хумла[ои мураккаби тобеъ дар забони адабии [озираи тохик. - Душанбе: Дониш, 1981.
3.Грамматикаи забони адабии [озираи тохик. - Душанбе: Дониш, 1989.-Х.3.
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ
On the Classification of Multi-Component Complex Sentences B. Kamoliddinov
Key words and expressions: to modify, principle clause, subordinate clause, homogeneous, complex sentence.
The article is devoted to the study and analysis of multi-component complex sentences in the Tajik language. Shortly summing up the ideas of the prominent Tajik linguists D. Tojiev and Sh. Rustamov on the mentioned problem, the author points out that in modern Tajik linguistics the classification of multi-component complex sentences suggested by Prof. D. Tojiev is still, with a slight change, in use. D. Tojiev divided multi-component complex sentences into two types: 1) with identical clauses and 2) with consecutive clauses. In its turn, the first type is subdivided into homogenous and non-homogenous clauses.
On the basis of D. Tojiev's classification the author of the article proposes to call all of the given types mixed multi-component complex sentences. In his turn, the researcher gives an analysis of all types of subordination within the system of such syntactical structures and comes to the conclusion that 6 types of subordination can be distinguished: 1) two homogeneous and one non-homogenous subordinate clauses modify a principle clause;
2) two homogeneous and two non-homogeneous subordinate clauses are attached to a principle clause;
3) three different subordinate clauses modify a principle clause and in its turn a subordinate clause is attached to one of the three mentioned clauses and the latter two clauses are homogeneous;
4) a subordinate clause modifies two other clauses consisting of principle and subordinate ones;
5) two non-homogeneous subordinate clauses serve as determiners of a complex sentence made of a principle clause to which another subordinate clause is attached;
6) two homogeneous subordinate clauses modify a complex sentence consisting of a principle clause which is modified by three homogeneous subordinate clauses. At the end the author comes to the conclusion that mostly adverbial clauses of concession, cause and result serve to modify a whole complex sentence consisting of a principle clause and several subordinate clauses.
