CC BY
68
УДК 4И (Англ) М.И.ЮСУПОВА
ББК 81.2 (Англ)
ТАНОСУБИ ИФОДА ВА МАЗМУН ДАР НИЗОМИ КАТЕГОРИЯИ МОДАЛИЯТ
Дар илми забоншиносй категорияи модалият яке аз мафхумхои калидй ба назар мерасад. Тахти ин мафхум муносибати гуянда ба мазмуни гуфтор ва муносибати ин мазмун ба вокеият фахмида мешавад. Категорияи мазкур дар забоншиносй яке аз назарияхои мураккаб ва бахснок ба шумор меравад. Новобаста аз он ки категорияи модалият солхои зиёд мавриди тадкик карор гирифтааст ва микдори зиёди адабиёт оид ба масъалаи модалият мавчуданд, баъзе пахлухои он то хануз халли худро наёфтаанд. Табиати мавзуи мазкур,навъхои он, муносибати он бо категорияи предикативият то хол муайян карда нашудааст. Бахусус, алокаи байни модалияти мантикй ва модалияти забонй ба таври аник аён нагардидааст ва мавкеи категорияи мазкур дар забоншиносй равшану возех нест. F айр аз ин ба модалият таърифи ягона дода нашудааст ва онро дар як радиф бо дигар фахмишхои забоншиносй-калима, чумла, матн ва гайрахо гузоштаанд. Дар маколаи мазкур таносуби байни накшхои ифода ва мазмун дар низоми категорияи модалият дар забонхои англисй ва точикиро мухтасар баррасй хохрм кард.
Бояд кайд кард,ки кулли роху воситахои ифодаи маънохои мухталифи модалй нокифоя омухта шудаанд.
А.В.Бондарко шаш роху воситахои ифодаи маънохои модалиро муайян кардааст, ки онхо чунинанд:
1.Муносибати мазмуни гуфтор ба вокеият ки он тавассути шаклхои сигаи феъл, якчанд пайвандак, хиссача ва баъзе унсурхои сохтории чумла ифода меёбад;
2.Муносибати гуянда ба амал чун шарт, майлу хохиш, зарурат, матлуб ба амсоли онхо, ки ба воситаи феълхои модаливу калимахои модалй амалй мегардад;
3.Бо ёрии зарфхои модалй,калимахои туфайлй ва инчунин бо ёрии чумлахои мураккаб метавон ифода ёбад;
4.Ма;сади муоширатии гуфтор. Ин маънои модалй тавасути се навъи муоширатии чумлахо ба вукуъ меояд: чумлаи хикоягй чумлаи саволй чумлахои амрй;
Дар чунин чумлахо се воситахои гуногунсатхи забон истифода мешаванд: -морфологй (шаклхои сигаи феъл) -синтаксисй (сохтори чумла) -овой (лапиши овоз ва оханг)
5.Маънохои тасди; ё инкор. Он мавчуд будан ё набудани робитаи вокей дар байни объектхо, ходисахо,вокеахо,ки чумла дар бораи онхо хабар медихад, ифода менамояд. Ч,узъи аввали ин тазод нишонаи зохирй надорад. Ч,узъи дигари он тавасути вохидхои грамматикй, калимасозй ва лексикй ифода карда мешавад;
6.Ч,анбаи эхсосотй ва муассири гуфтор,ки бо воситахои лугавй ё худ тавассути нидохо ифода карда мешавад (1,34).
И.П.Крилова ба он назар аст,ки воситаи асосии ифодаи модалият-ин сигаи феъл астАз ин ру, вай дар забони англисй сигахри хабарй, амрй, вокей ва намудхои гуногуни сигаи гайривокеиро чудо мекунад .У роххои мухталифи ифодаи модалиятро нишон додааст, ки дар он воситаи лугавй, аз чумла феълхои модалй ва калимахои модалй чои мухимро ишгол мекунад (4,80-82).
Мувофики акидаи Г.В.Колшанский, модалият ба воситахои грамматикй (морфологй), лугавй (феълхои модалй, калимахои модалй) ва фонетикй—оханги гуфтор) ифода меёбад (3,109).
Мутаносибан роху воситахои ифодаи модалиятро метавон чунин каламдод кард:
-фонегикй (охангу зада дар намудхои гуногуни чумла);
-грамматикй (шаклхои тасрифии феъл, сигахо, тартиби калима дар чумла ва гайрахо);
-синтаксисй (хамгироии калимаю иборахо);
-лексикию грамматикй (феълхои модалй, калимахои модалй, хиссачахо ва г.).
Тадбики назарияи болой ба маводи забонхои точикй ва англисй шаходат медихад, ки дар хар ду забон роху воситахои гуногуни ифодаи модалият мавчуд аст.
Дар забонхои точикй ва англисй чунин воситахои зухуроти модалият чудо карда мешаванд:
1.Вох,идхри махсуси лексикй-грамматикй, бо калимахои модалй, инчунин вохидхои туфайлии забон, ки дар хайати чумла одатан мавкеи мусгакилро ишгол менамоянд. Мисол: Ба шунидам, чор занатон хасту.. .(7, 195).-As I came to know you've got four wives. "Oh, dear, yes!" he answered. "To be sure she was" (9, 80). - Ох,, хамин тавр, азизакам! чавоб дод у. «Х,акикатан, ин у буд>>
2.Х,иссачахои махсуси модалй: - Толеашро бинед - а?! Наход, мумкин бошад, ки вай зани Амиркул шавад? (6, 119).I quite agree (8, 65); Try to make light of it, sure. The Queen nearly died (10, 49).
3.Воситахои лексикй-грамматикй, билхоса, феълхри модалй, ки ба амал маънохои мухталифи модалй илова менамоянд: Ман дар он шахр зиндагй карда наметавонам (6,13).-"I can't bear the town" he began after a moment pause (11, 14) .
4.Воситахои паросодикй (зада, лахн, оханги гуфтор),чун яке аз воситахои мухимтарини ифодаи муносибатхои субъективонаи гуянда ба максади изхори тааччуб, киноя, шубха, боварй, нобоварй, эътироз ва амсоли онхо, ки барои ифодаи хиссиётхои мухталиф хизмат мекунанд.
Интонатсия ё лахн метавонад, муносибати субъективонаи гуяндаро нисбат ба фикри баёншаванда тагийр дихад. Истифодаи лахнхои гуногун дар як чумла боиси тагйир ёфтани тобишхои модалии он мегардад.Чумлаи "Ту омадй?" вобаста ба лахну охангаш метавонад тааччуб, нобоварй, хурсандй ва F.-ро ифода намояд. Вобаста ба вазифахои мухталифи модалй, дарачахои шиддатнокй, кашишнокй,суръат ва лахни садо метавонад гуногун бошад. Лахн хамчун воситаи ифодаи модалияти субъективй аз руи мохияти худ универсалй аст, чунки истифодаи воситахои дигар на танхо бо хусусиятхои лугавй ва нахвй вобаста аст, балки инчунин бо гузориши муайяни лахнй алокаманд мебошад.
5.Тартиби калима. Тагйирот дар тартиби чойгиршавии вохидхое, ки чумларо ташкил медиханд, метавонад барои зухуроти модалияти субъективй таъсир расонад. Тагйир ёфтани тартиби калима дар чумла барои хар яке аз забонхои мукоисашаванда,дарачае ба ахамияти хосаи модалй молик аст, алалхусус,барои забони англисй накши тартиби калимахо дар ифодаи модалияти субъективй начандон мухим аст. Х,амзамон бояд кайд кард,ки хар кадом тагйироти оддитарин дар сохтори нахвии чумла барои хар яке аз ин забонхо метавонад дар ифодаи маънохои иловагии модалй ахамияти калон пайдо кунад.
Чунон ки воситахо ва тарзу усулхои ифодаи маънохои модалии зикршуда шаходат медиханд, ки онхо гуногуншакл ва гуногунсатх мебошанд ва аз лихози тарикати гурухбандии маънохои модалй низ як навъ нестанд.Алалхусус метавон инро дар зухуроти маънои модалии эхтимолият нишон дод.
Эхтимолият (гумон,пиндошт) чун як навъи модалият нобовариро ифода мекунад ва тавассути калимахои модалии "шоядэхтимол, аз афти кор, зеро, мумкин, гуё, мабодо" амалй мегардад:
Эхтимол, ту як вакт ба партия даромада будагистй (7,61)Шояд чашми пиразани берузй дар рохи фарзанди азизаш чор бошад-Мабодо ягон андешаи бад ба майнаи инхо наёмада бошад? (7,280).
Мукоиса кунед: Perhaps,Bob played splendidly (9,52).He was, evidently, a most useful member (8,20). Apparently Grabbin opened the proceedings (10,75).
Ба воситахои лексикии ифодаи чунин модалият як катор феъли фаъолияти фикрй, ки муддатхои тулонй диккати мухаккиконро ба худ кашидааст, мансубанд. Чунин феълхои амалиёти фикрй ва баъзе феълхое, ки шубхаро ифода менамоянд, дар зохиршавии ин гуна маънои модалй иштирок карда метавонанд.
Дар ифодаи маънохои модалии боварй ё нобоварй ё худ тахмин чанд феъли ду забон иштирок мекунанд. Гуянда чунин феълхоро барои ифодаи дарачаи катъият ё боварибахш/шубханок будани ахбори интиколшаванда ба вокрият ё худ барои чалби диккати шунаванда ба гуфторашистифода мекунад:
Ба фикри ман, ин Алан будагист (6, 108).-0h, I reckon that' ll be Alan (11, 100).
Барои ошкор намудани фарки байни маънохои модалии феълхои амалиёти фикрй зарур аст, ки тамоми гуруххои морфологии чунин феълхоро бояд ба назари эътибор гирифт.
Дар забони хам англисй ва хам точикй модалият тавассути феълхои модалй, ки дар хамбастагй бо шакли масдар (дар англисй) ва шакли сифати феъли дигари феъли маънодор истифода мешавад, ифода ёфта метавонад. Азбаски хусусиятхои нахрии феълхои модалй тамоми маънохои мураккабу гуногунчабхаи категорияи модалиятро фаро гирифта наметавонад, дар хар ду забон дигар воситахои лугавй ва грамматикии категорияи модалият ба миён омадаанд,чанде аз онхоро дар боло хотирнишон намудем.
^амин тавр, хар яке аз маънохои модалии зикршуда ва роху воситахои ифодаи онхо барои зикри муносибати гуянда ба фикри баёншаванда ахамияти хосае дорад ва дар забонхои мукоисашаванда онхо як зайл нестанд. Бинобар он омузиши минбаъдаи хусусиятхову усулхои ифодаи гуногунсатх ва гуногунчабхаи онхо дар ифодаи категорияи модалияти хар ду забонхо вазифаи хеле мухим аст ва он тадкикоти махсуси чиддиро талаб менамояд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Бондарко, А.В.Истолкованию семантики модальности/А.В.Бондарко//Язык,литература,эпос: (К 100-летию со дня рождения акад.В.М.Жирмунского),СПб,-M.,2001 .-С.34-40.
2. Забони адабии хозираи точ,ик.-Душанбе:Ирфон 1973.-450с.-1к;.
3. Крылова, И.П.Грамматика современного английского языка/И.П.Крылова.-М.,2000.-448с.
4. Колшанский, Г.В.Соотношения субъективных и объективных факторов в языке/Г.В. Колшанский.-М.,1975.-232с.
Маводи амалй:
5. Войнич, Э.Л.Fурмагаc/Э.Л.Войнич.-Душанбе:Маориф,1982.-320 c.
6. Сгивенсон,Р.Л.Ч,азираи ч,авох,ирот/Р.Л.Сгивенсон.-Сгалинобод:Нашриёти давлатии Точ,икистон,1952.-260 с.
7. Чалил, Р.Машъали рох,и хаёт/Р.Ч,алил//Сб.:Лолахои кухсор.-Душанбе:Адиб,1987.-С.8-23.
8. Dickens, Ch.American Notes/Ch.Dickens.-M.:Foreign languages publishing house.-M.,1950.-256 p.
9. Galsworthy,J.The Forsyte Saga. p.II/J.Galsworthy.-M.,Progress Publishers,1956.-304p.
10.London, J.Martin Eden/J.London.-M.,1968.-434p.
11.Stevenson, R.Treasure Island/R.Stevenson.-M.:Foreign Languages Publishing House,1963.-278 р. 12.Voynich, E.L.The Gadfly/E.L.Voynich.-M.:Foreign Languages Publishing House,1954.-332 p.
REFERENCES:
1. Bondarko, A.V. Interpretation of the Semantics of Modality/ A.V.Bondarko. -M., 2001. - Р. 34-40.
2. Modern Literary Tajik Language. -Dushanbe: Cognition, 1973. -450 p. - Part 1.
3. Krylova, I.P. Grammar of Modern English Language/ I.P.Krylova. -M., 2000 -448 p.
4. Kolshanskiy, G.V. Correlations of Subjective and Objective Factors in Language/ G.V.Kolshanskiy. -M.,1975.-232 p.
Factual materials:
5. Voynich, E.L. The Gadfly/E.L.Voynich.-Dushanbe:Enlightenment,1982.-320 р.(translation into Tajik).
6. Stevenson, R. Treasure Island/R.Stevenson, -Stalinabad: State Tajik publishing-house, 1952. - 260 p.
7. Jalil, R. The Torch of Humanity Life /R.Jalil. -Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. - Р. 8 - 23.
8. Dickens, Ch. American Notes/Ch.Dickens.-M.:Foreign Languages publishing-house.-M.,1950.-256 p.
9. Galsworthy, J. The Forsyte Saga. p. II / J. Galsworthy. - M., Progress Publishers, 1956. - 304 p.
10.London, J. Martin Eden / J. London. -M.,1968.- 434 p.
11.Stevenson,R.Treasure Island/R.Stevenson.-M.:Foreign Languages publishing-house,1963.-278 p. 12.Voynich, E.L. The Gadfly/E.L.Voynich.-M.: Foreign Languages publishing-house, 1954. - 332 p.
Таносуби байни накщшх^ои ифода ва мазмун дар низоми категорияи модалият
Вожацои калиди: модалият, муносибат, сига, феълцои модалй, вожацои модалй, маъноцои модалй
Дар мацола воситацои зуууроти модалият дар забощои тоцикй ва англисй баррасй гардидааст. Зикр мешавад, ки модалият муносибати мазмуни гуфторро нисбат ба во ценят ифода мекунад ва ин муносибат аз тарафи гуянда муцаррар карда мешавад. Дар забонцои мавриди муцоиса системаи муайяни воситацои ифодаи модалият мавцуд аст.
Тацлилцо нишон медщанд, ки роцу воситацои ифодаи тобишцои мухталифи модалй дар забощои тоцикй ва англисй хеле гуногун буда, цамаи сатццои забонро фаро гирифтаанд. Алалхусус дар ифодаи он шаклцои сигаи феълй, феълцои модалй, вожацои модалй, як зумра циссачацо, оцанги гуфтор, навъцои цумла аз руи мацсади гуфтор ва гайрацо иштирок мекунанд. Муаллиф ба ин натица мерасад, ки категорияи модалиятро ба цатори категорияцои функсионалию маъной дохил менамоянд, зеро мацаки онро категорияи сигаи феъл ташкил мекунад. Ба андешаи муаллиф, воси-тацои дигари лексикй, синтаксисй, фонетикй ва гайрацо цалцацои дигари ин фазои маъноиро пур мекунанд.
Соотношение между планом выражения и содержания в системе категории модальности
Ключевые слова: модальность, отношения, наклонение, модальные глаголы, модальные слова, модальные значения
В статье рассматриваются средства выражения модальности в таджикском и английском языках. Подчёркивается, что модальность выражает отношение содержания высказывания к
действительности, и это отношение определяется со стороны говорящего.В обоих языках существует определенная система выражения модальности.
Аназил показывает, что модальность в обоих языках выражается различными средствами и имеет разные значения,соответственно, для выражения модальности используются специальные формы наклонения, модальные глаголы, модальные слова, ряд частиц, интонация,предложений и др. С точки зрения автора категорию модальности относят к функционально-семантической категории, где ядром является категория наклонения. По мнению автора, лексические, синтаксические, фонетические и другие средства заполняют остальную цепь этого семантического поля.
Correlation between the Plane of Expression and the Plane Content in the System of the Category of Modality
Key words: modality, relations, mood, modal verbs, modal words, modal meanings
The means of expression of modality in both Tajik and English languages is considered in the article under considarion. An emphasis is laid upon the fact that the former expresses the relation of content beset with the utterances of reality, and the relevant ratio is regarded by the speaker. In both languages there is a certain system of expression of modality.
Adducing the results of the analysis one can assert that modality is expressed by various means and possesses different meanings in both languages. Respectively, in order to express modality the author resorts such special forms of mood as modal verbs, modal words, some particles, intonation of sentences, etc. From the viewpoint of the author the category in question refers to a functional-semantic one in which the category of mood is a nuclues. In conformity with the author's opinion, other means of expression, including lexical, syntactical, phonetical ones and etc. fill the rest of the chain beset with the semantic field in question.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Юсупова Манзурацон Ибро^имцоновна, дотсенти кафедраи тарцума ва грамматикаи забони англисии факултети забощои хориции Донишгоци давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров (Чумцурии Тоцикистон, ш. Хуцанд),E-mail: yusupova_manzura@mail.ru
Сведения об авторе:
Юсупова Манзураджон Ибрагимджановна, доцент кафедры перевода и грамматики английского языка факультета иностранных языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова(Республика Таджикистан, г.Худжанд),E-mail:
yusupova_manzura@mail.ru
Information about the author:
Yusupova Manzurajon Ibragimjonovna, Candidate of Philological Science, docent of translation and English grammar department of the faculty of Foreign Languages Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan, Khujand), E-mail:yusupova_manzura@mail.ru
