CC BY
23e-ISSN: 2687-3583 https://dergipark.org.tr/trad
TRAD - Turkiye Rusya Araçtirmalari Dergisi Sayi: 3 (Yaz 2020)
TJORS - Turkish Journal of Russian Studies Issue: 3 (Summer 2020)
Baçlik / Title: Bulgar Sorunu Baglaminda IstanbuTdaki Rus Buyukelçi Nelidov'un Faaliyetleri Uzerine
Yazarlar / Authors ORCID ID
Oktay BERBER 0000-0002-1609-3171
Ugur §AKAR 0000-0001-9214-9539
Bu makaleye atif için: Oktay Berber ve Ugur §akar, Bulgar Sorunu Baglaminda Rus Buyukelçi NeLidov'un Faaliyetleri Uzerine, Turkiye Rusya Araçtirmalari Dergisi 3 (2020): 5478.
To cite this article: Oktay Berber and Ugur §akar, Bulgar Sorunu Baglaminda Rus Buyukelçi Nelidov'un Faaliyetleri Uzerine, Turkiye Rusya Araçtirmalari Dergisi 3 (2020): 54-78.
Makale Turu / Type of Article: Ara§tirma Makalesi / Research Article Yayin Geliç Tarihi / Submission Date: 28.04.2020 Yayina Kabul Tarihi / Acceptance Date: 28.06.2020 Yayin Tarihi / Date Published: 30.06.2020
Tarandigi Indeksler / Abstracting & Indexing INDEX^COPERNICUS ^ fli ^ ESJI Wt > • > > > X ■....." ■■ DRJ1 HI.„ailb iraw.ESJlades.Drg WW
M o s ^ ¡deal indeks ^^ a Ci teF actor •1
CYBERLERINKA
@0©
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
Yazar: Oktay BERBER* Ugur §AKAR**
Bulgar Sorunu Baglaminda Rus Büyükelgi Nelidov'un Faaliyetleri
V*T • ***
Uzerine
Özet: Rus imparatorlugu'nun Osmanli Devleti ve Avrupa devletleri ile ili§kilerinde 18771878 Osmanli-Rus Sava§i (93 Harbi) yeni bir dönem olarak ifade edilmektedir. Bu sava§in sonunda Osmanli Devleti ve Rus imparatorlugu arasinda imzalanan Ayastefanos Antla§masi uluslararasi siyasette ciddi sorunlara yol agmi§ür. Bu antla§manin sonuglarindan biri olan Büyük Bulgaristan'in varligi büyük güglerin kabul edemeyecegi hususlardan biri olmu§tur. Ayastefanos ile ortaya gikan problemlerin görü§üldügü ve karara baglandrgi Berlin Antla§masi ise hem Bulgarlar hem de Ruslar igin büyük bir hayal kirikligi anlamina gelmekteydi. ^ünkü antla§ma ile Büyük Bulgaristan fikri bir hayal haline gelmi§tir. Neticede uluslararasi siyasette bir Bulgar sorunu ortaya gikmi§ ve bu sorun gok gegmeden §ark Meselesinin bir pargasi haline gelmi§tir. I§te Rus Imparatorlugu'nun Istanbul Büyükelgisi olarak atanan Nelidov igin Bulgar Sorunu'nun halledilmesi en ba§ta gelen meselelerden biri idi. 1883 yilindan Rusya'nin Istanbul Büyükelgisi görevinden alindigi 1897 yilina kadar meselenin halledilmesi igin pek gok gali§ma yapmi§, projeler hazirlami§ür. Bu dogrultuda Bulgaristan'in yönetimi igin kimi zaman naip atamalarinda, kimi zaman da prens segimlerinde dogrudan müdahil olmaya gali§mi§tir. Nelidov'un Bulgaristan sorununda en öncelik verdigi konulardan birisi de güg gegtikte Bulgarlar arasinda Rus yönetimine kar§i olu§an mesafe idi. ^ünkü Ayastefanos ile Ruslar sayesinde Büyük Bulgaristan'i kurma noktasina gelen Bulgarlar vaktiyle koruyucu gözüyle baktiklari Ruslari 1880'li yillarin ortalarindan itibaren bu konumda görmüyorlardi. Nelidov ise Petersburg'a önerdigi planlarda yapilmasi gereken en öncelikli i§in Bulgaristan'da Rus nüfuzunu yeniden saglayacak bir idare tesis etmek oldugunu israrla vurgulamaktaydi. Bu dogrultuda istanbul'da pek gok görü§me yapmi§ ve bir yandan da Osmanli Devleti'ni Rus Imparatorlugu tarafina gekmek igin büyük bir gayret sarf etmi§tir. Ancak 1894 yilinda ^arlik makamina II. Nikolay'in gegmesiyle birlikte Rus yönetimi Avrupa'da degi§en dengeleri de dü§ünerek Balkanlar konusunda mevcut durumu korumak yönünde adimlar atmaya ba§lami§tir. Rus yönetiminin politikasindaki bu degi§iklik ise saldirgan bir siyaset takip etme gayretindeki Nelidov'un istanbul'daki konumunu sarsmi§ ve nihayet 1897 yilinda Nelidov'un yerine daha mutedil politikalar tercih eden Zinovyev atanmi§tir. Bu gali§mada Aleksandr Ivanovig Nelidov'un Istanbul Büyükelgisi olarak atanmasindan ayrili§ina kadar Bulgar sorununda gergekle§tirdigi faaliyetlere yer verilmi§tir.
Anahtar Kelimeler: ^ar III. Aleksandr, II. Abdülhamid, Aleksandr Battenberg, Prens Ferdinand, Stambolov.
* Dog. Dr. Eski§ehir Osmangazi Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü,
Eski§ehir/Türkiye, E-mail: oberber@ogu.edu.tr, ORCID ID: 0000-0002-1609-3171.
** Yüksek Lisans Ögrencisi. Eski§ehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Eski§ehir/Türkiye, E-mail: ugrskr@gmail.com, ORCID ID: 0000-0001-9214-9539.
""" Bu makale Osmangazi Üniversitesi Bilimsel Ara§tirma Projeleri Komisyonu tarafindan
desteklenen 201819A126 2018-2321 numarali "Osmanli-Rus Diplomatik iligkileri (1878-1905)"
ba§kkli projeden üretilmi§tir.
On the Activities of Russian Ambassador Nelidov in the Context of the Bulgarian
Question
Abstract: The 1877-1878 Ottoman-Russian War (93 War) is considered as a new period in the relations between the Russian Empire with the Ottoman Empire and European states. The San Stefano Treaty, signed between the Ottoman State and the Russian Empire at the end of this war, caused serious problems in international politics. The coming to being of Great Bulgaria, which was one of the results of this treaty, was one of the issues that great powers could not accept. The Berlin Treaty, which discussed and reached decisions on the problems arising from the San Stefano Treaty brought a great disappointment to both the Bulgarians and Russians. Because the idea of Great Bulgaria fizzled out with the signing of the treaty. As a result, the Bulgarian problem emerged as an issue in international politics and it became a part of the Eastern question. Resolving the Bulgarian problem thus became one of the primary issues for Nelidov, who was appointed the Ambassador of the Russian Empire to Istanbul. From 1883 to 1897, when he was dismissed as the Russian Ambassador to Istanbul, he made a lot of effort and initiated numerous projects for solving the problem. In this regard, he sometimes tried to directly intervene in the appointment of regents or the election of the prince in the management of Bulgaria. One of NelidoVs top priorities in the Bulgarian problem regarded the distance created between the Bulgarians and the Russian administration as power changed hands. This was because, from the mid- 1880s, the Bulgarians no longer viewed the Russians as their protectors, despite Russia having aided the emergence of Great Bulgaria through San Stefanos. Nelidov, in the plans he proposed to Petersburg, insisted that the most important thing to do was to establish an administration that would restore Russian influence in Bulgaria. He had many meetings in Istanbul in this regard and made a great effort to pull the Ottoman Empire to the side of the Russian Empire. However, with the accession of Nikolay II to the tsarist authority in 1894, the Russian administration started taking steps to maintain the current situation in the Balkans by considering the changing balances in Europe. This change in the policy of the Russian administration shook Nelidov's position which was pegged on following an aggressive policy. He was finally replaced by Zinoviev in 1897. This study looks at the activities of Aleksandr Ivanovich Nelidov regarding the Bulgarian problem from his appointment as the Ambassador of Istanbul to his departure.
Keywords: Tsar Alexander III, Abdulhamid II, Alexander Battenberg, Prince Ferdinand, Stambolov.
Giri§
Doksan Üg Harbi olarak da bilinen 1877-1878 Osmanli-Rus Savagi ardindan yalnizca Türk-Rus iligkileri baglaminda degil ayni zamanda Avrupa devletlerinin güg dengesi ve gelecegi, Slav unsurlarin durumu gibi pek gok agidan oldukga önemli hadiseler gergeklegmigtir. Savagin ardindan Rus yönetimini temsilen General ignatiyev ve Nelidov, Osmanli Devleti'ni temsilen Hariciye Naziri Safvet Paga ve Berlin Sefiri Sadullah Bey arasindaki müzakereler tamamlanarak Ayastefanos Antlagmasi imzalanmigti. Bu antlagma ile Osmanli Devleti Romanya, Karadag ve Sirbistan'in bagimsizliklarini kabullenmek zorunda kalmig, Osmanli Devleti'ne bagli
sinirlari gok genig özerk bir Bulgaristan Prensligi olugturulmugtu.1 iki devlet arasindaki bu anlagma güphesiz 1856 yilinda Paris Antlagmasi ile olugturulan güg dengesini degigtiriyor ve Rus imparatorlugu pek gok kazanim elde etmig oluyordu. Diger yandan Osmanli Devleti büyük toprak kayiplari ile Balkanlar'dan neredeyse tamamen gekilmig bir görünüm arz etmekteydi. Bundan sonra Büyük devletler de güg dengesinin bozulmasindan duydugu rahatsizlik nedeniyle mevcut durumu bütün devletlerin katilimiyla halletme ve dengeyi yeniden saglama yönünde hareket etmigtir.
Ayastefanos Antlagmasi aslinda Bulgar sorunu agisindan mühim bir baglangig olarak kabul edilebilir. ^ünkü bu antlagma ile birlikte sinirlari Makedonya, Bati Trakya, Kirklareli ve bugünkü Bulgaristan'dan mütegekkil özerk bir Büyük Bulgaristan Devleti'nin olugumu kabul edilmigti.2 Ancak 13 Temmuz 1878 tarihinde imzalanan Berlin Antlagmasi ile Ayastefanos'un maddeleri Avrupa devletlerinin güg dengeleri dogrultusunda düzenlenmig ve Büyük Bulgaristan Devleti üg bölgeye ayrilmigtir. Antlagmayla Sofya, Nigbolu, Zigtovi, Rusguk, Silistre, Varna, §umnu, Lofga ve Tirnova gibi gehirleri igine alacak gekilde Bulgaristan Prensligi adini tagiyan birinci bölge Osmanli Devleti'ne tabi olmakla birlikte ig iglerinde serbest hareket edebilecekti. Ancak burada Osmanli Devleti askeri bulunmamasi kararlagtirilmigti. Halk tarafindan buranin yönetimi igin segilecek prens sadece Osmanli yönetimi tarafindan tasdik edilmekle kalmayacak ayni zamanda bu kigiye büyük devletler de muvafakat edecekti. Filibe, islimiye, Eski Zagra, Tatarpazarcik, Burgaz ve Hasköy sancaklarindan mütegekkil §arki Rumeli Vilayeti adini tagiyan ikinci bölge ise idari olarak bagimsiz, ancak siyasi ve askeri agidan Osmanli Devleti'ne tabi olacakti. Bu bölgenin yönetimi igin Osmanli idaresi Avrupa devletlerinin de olurunu almak suretiyle beg yilligina Hristiyan bir vali atayacakti. Osmanli Devleti'ne birakilan Makedonya topraklarinda da islahat yapilmasi karara baglanmigtir.3
1 Ali Ihsan Gencer, "Ayastefanos Antla§masi", TDVIA, C. 4, 225. 29 maddelik antla§manin bütün maddeleri igin bkz. Muähedät Mecmüasi, C. IV (Ankara: TTK Yayinlari, 2008), 183-201; Nihat Erim, Devletlerarasi Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I (Osmanli Imparatorlugu Andla§malari) (Ankara: TTK Basimevi, 1953), 387-400.
2 Nuray Ekici, "Bulgar Devleti'nin Geli§mesi (1878-1908)", Balkanlar El Kitabi, C. I (^orum/Ankara: Karam Yayinlari, 2006): 528.
3 Ali Ihsan Gencer, "Berlin Antla§masi", TDVIA, C. 5, 517; Yusuf Halagoglu, "Bulgaristan-Osmanli Dönemi", TDVIA, C. 6, 398. 64 maddeden olu§an Berlin Antla§masi'nin bütün maddeleri igin bkz. Muähedät Mecmüasi, C. V, (Ankara: TTK Yayinlari, 2008), 113-141; Nihat Erim, Devletlerarasi Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I, 403-424.
Dolayisiyla Berlin Antlagmasi'nin Bulgarlar üzerinde tam bir hayal kirikhgma neden oldugunu söylemek mümkündür. Ancak Bulgarlarin bu durumu telafi etmek igin büyük bir gayret sarf ettiklerini de belirtmek gerekir. Nitekim Berlin Antlagmasi Büyük Bulgaristan'i pargalasa da Bulgaristan Prensligi'nin bundan sonraki hedefi Ayastefanos Antlagmasi ile olugturulan Büyük Bulgaristan'a tekrar ulagmak olmugtur.4 Tabi olarak bu idealde Rus imparatorlugu'nun destegi son derece mühimdi. Ancak bir süre sonra Rus yönetimi Bulgaristan'daki nüfuzunu kaybetmeye baglamigtir.
Berlin Antlagmasi sonrasinda en mühim meselelerden biri Bulgaristan Prensligi'nin dahili nizamnamesinin olugturulmasi idi ve bu hazirlik sürecinde prensligin bir Rus komiseri5 tarafindan yönetilmesi kararlagtirilmigti. Rus Prensi Aleksandr Dondukov-Korsakov bu görevi üstlenerek gegici hükümeti olugturmugtur. Yaklagik dokuz ay sürecek bu hazirlik süresi igerisinde bir heyet olugturulmug ve bu heyette bir Osmanli komiseri ile birlikte diger devletlerin konsoloslari da yer almigtir. Gegici dönem sona erdikten sonra olugturulan Bulgar hükümeti nezdinde ingiltere, Fransa, Rusya, Almanya, Avusturya, italya, Yunanistan, Romanya ve Sirbistan birer konsolos ile yer almig, Osmanli Devleti de bir komiser ile temsil edilmigtir.6 Sonraki süregte 1879 yilinda Tirnova Anayasasi adi verilen bir anayasa olugturulmug ve bunun kabulünden bir gün sonra Rus ^ari II. Aleksandr'in da yegeni olan Hesse Prensi Alensandr Battenberg Bulgaristan Prensi olarak segilmigtir.7
Bulgaristan Prensligi'nin tegkili bu gekilde gergeklegirken diger taraftan Berlin Antlagmasi ile ortaya gikan §arki Rumeli Vilayeti'nin kurulugunda ingiltere, Fransa, Rusya, Almanya, italya devletleri bir komisyon olugturmuglardir. Bu komisyonun yaptigi galigmalar neticesinde Organik Yasa hazirlanmig ve ardindan Aleko Paga (Aleksandr Stefanov Bogoridi) ilk vali olarak 27 Mayis 1879 tarihinde Filibe'de göreve baglamigtir.8 Yukarida da ifade edildigi üzere Berlin Antlagmasi hükümlerine göre buraya Hristiyan bir
4 Mahir Aydin, "Bulgaristan Komiserligi", Belgeler XVII/21 (1996): 71.
5 Rus komiserleri görevde bulunduklari süreg igerisinde Bulgaristan'da Rus menfaatlerin gözetmiglerdi. Bu dogrultuda idari, siyasi, askeri ve anayasal geligimi Rus yönetimi lehine tegkilatlandirma gayretinde olmuglar, böylelikle Bulgaristan'daki Rus nüfuzunu güglendirmeyi amaglamiglardir. Bkz. Tugrul Özcan, "Kurumsallagma Sürecinde Bulgar Milli Meclisi (18791885)", Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11/25 (2014): 101 vd.
6 Mahir Aydin, "Bulgaristan Komiserligi", 72.
7 Ekici, "Bulgar Devletinin Geligmesi", 529; Barbara Jelavich, Balkan Tarihi I, 18. ve 19. Yüzyillar, ^ev. ihsan Durdu vd. (istanbul: Küre Yayinlari, 2006), 397, 399; Özcan, "Kurumsallagma Sürecinde Bulgar Milli Meclisi (1879-1885)", 103.
8 Jelavich, Balkan Tarihi 1, 399; Ömer Kilig, "§arki Rumeli Türklerinin Sesi: "Hilal" Gazetesi (18831885)" (Yayinlanmamig Yüksek Lisans Tezi, Selguk Üniversitesi, 2010), 43.
vali atanmasi gerekiyordu ve bu nedenle Aleko Paga tercih edilmigti. Ancak vali olarak tayin edildikten sonra vilayetin denetimi görevi ile yetkilendirilen, baginda Rus temsilcinin oldugu büyük gûçlerin temsilcilerinin yer aldigi komisyonun önerilerini görmezden geldigi ifade edilmektedir.9 Bu tavri nedeniyle Rus yönetimi Dogu Rumeli ile ilgili faaliyetlerde Aleko Paga'yi bir engel olarak da algilamigtir.
Zamanla Bulgaristan'da Rus yönetimine kargi büyük bir muhalefetin olugtugunu belirtmek gerekir. Her ne kadar Battenberg Rus nüfuzunu arttirmak yönünde girigimlerde bulunsa da Bulgaristan'daki muhalefete kargi bagarisiz olmug ve kurtulug hareketleri sirasindaki çabalari nedeniyle Rus Çarina çok gey borçlu olan halk zamanla Bulgaristan'a müdahalelerde bulunulmasini hog kargilamamaya baglamigtir. Durumun Rusya aleyhine olmasi nedeniyle Prens Battenberg 27 Nisan 1881 tarihinde anayasayi askiya alarak Bulgar Milli Meclisi'ni dagitmigtir. Ülkede gittikçe gûçlenen liberal dügüncedeki bazi üst düzey yöneticiler de sürgün edilmiglerdir. Rusya'ya kargi tepkilerin artmasi ve mevcut durumun daha da kötüye gitmesi nedeniyle Battenberg anayasayi yeniden yürürlüge koymak suretiyle Meclisi toplantiya çagirmig, ardindan muhaliflerin yer aldigi bir hükümet olugturmugtur. Hükümetin programma Dogu Rumeli Vilayeti ile birlegme maddesi de ilave edilmigtir.10
Bütün bu geligmeler sorunun bagladigi günden itibaren Bulgaristan'da Rus nüfuzunun azaldigini, hatta meselenin Rus yönetiminin kontrolünden çikmakta oldugunu göstermektedir. Durumu Rus imparatorlugu'nun lehine çevirecek yeni politikalara ihtiyaç duyan Petersburg'un bu agamada istanbul büyüke^isini degigtirmesi de önemli bir gösterge olarak degerlendirilebilir. Bu nedenle Nelidov'un Bulgar sorunu çerçevesindeki faaliyetleri incelemeye degerdir ve çaligma bu dogrultuda hazirlanmigtir.
Nelidov göreve bagladiginda Bulgar sorununun ne agamada oldugunu görmek bakimindan çaligmanin buraya kadarki kisminda Ayastefanos Antlagmasi sonrasindaki siyasi smeç üzerinde kisaca durulmugtur. Bundan sonraki kisimda ise Nelidov'un göreve baglamasi ve meseleye yaklagimi aktarilmigtir. Çaligmada Nelidov ile ilgili Osmanli argiv malzemeleri ve bazi Rusça kaynaklara yer verilmek suretiyle kargilagtirma yapilmaya çaligilmig, böylelikle iki ülkenin meseleye yaklagiminin ortaya konulmasi hedeflenmigtir. Ülkemizde Osmanli Devleti ve Rus imparatorlugu arasindaki iligkilerin çegitli dönemler baglaminda ele alindigi görülmektedir. Bununla
9 Sacit Kutlu, Milliyetçilik ve Emperyalizm Yüzyilinda Balkanlar ve Osmanli Devleti (istanbul: Bilgi Üniversitesi Yayinlari, 2007), 157.
10 Özcan, "Kurumsallagma Sürecinde Bulgar Millî Meclisi (1879-1885)", 105-106.
birlikte dönemlerin ve meselelerin büyükelgilerin faaliyetleri kapsaminda degerlendirilmesi süreglerin anlagilmasi bakimindan son derece mühimdir. Rus büyükelgilerin faaliyetleri odaginda hazirlanan galigmalara yeterince yer verilmedigi tespitinden hareketle aragtirma, Nelidov'un faaliyetlerine odaklanmigtir.
Aleksandr ivanovig Nelidov'un istanbul'da Göreve Ba§lamasi
Osmanli Devleti ile Rus imparatorlugu arasinda 13 Temmuz 1700 tarihinde imzalanan Istanbul Antlagmasi'ndan sonra Istanbul'da daimi elgi bulundurma hakkini elde eden Rus yönetiminin Osmanli Devleti'ne yönelik politikalarinda Istanbul'da görev yapan elgilerin yeri son derece mühimdir. Ilk Rus elgi Pyotr Andreevig Tolstoy'dan11 itibaren Istanbul'da elgi bulundurmanin öneminin farkinda olan Rus hükümeti bu kapsamda iyi yetigmig, donanimli devlet adamlarini bu görev igin tercih etmigtir. ^ünkü istanbul'da görev yapan pek gok diplomat dogrudan dogruya iki taraf arasindaki iligkilerin yönünü tayin edecek politikalarin üretilmesinde ve uygulanmasinda aktif rol üstlenmiglerdir.
Rus imparatorlugu'nun istanbul elgisi olarak 1879-1882 yillari arasinda bulunan Yevgeniy Petrovig Novikov'un12 görevinin sona ermesi ardindan
11 istanbul'a 1702 tarihinde atanan ilk elgi olan Tolstoy 1714 yilina kadar bu görevini sürdürecektir. Tolstoy görevde bulundugu süre igerisinde Osmanli Devleti'nin idari, mali, askeri, igtimai durumu ve dig iligkileri ile ilgili tuttugu ayrintili raporlari düzenli olarak ^ar Pyotr'a göndermigtir. Tolstoy'un istanbul'dan gönderdigi bu raporlar Rus imparatorlugu agisindan o kadar kiymetlidir ki I. Pyotr'in Prut Savagi'nin planlamasini pek gok agidan bu raporlara göre yaptigi ifade edilmektedir. Bkz. Tolstoy'un Gizli Raporlarinda Osmanli imparatorlugu, ^ev. ibrahim Allahverdi, Haz. ilyas Kemaloglu (istanbul: Yeditepe Yayinlari, 2009), 3-121. Tolstoy'un istanbul'daki faaliyetleri ile ilgili bkz. M. Bilal ^elik ve Ismail Bülbül, "Peter Andreevig Tolstoy'un Istanbul Elgiligi (1702-1714)", Karadeniz Aragtirmalari 19 (2008): 51-66; ismet Konak, "Diplomat P. A. Tolstoy'un Elgiligi ve Osmanli'ya Dair izlenimleri", Tarih incelemeleri Dergisi XXX/2 (2015): 507-524.
12 NelidoVdan önceki elgi Novikov da 1879-1882 yillari arasinda bu görevi yapmig olmakla birlikte gok daha öncesinde 1863-1864 yillarinda istanbul'da vekil olarak bulundugu ifade edilmektedir. Bkz. V. Teplov, Russkie Predstaviteli v Tsargrade 1496-1891, istorigeskiy ogerk (S. Peterburg, 1891), 73. Novikov da Bulgar meselesinin ve bu gergevede pek gok dönügümün yagandigi bir dönemde elgilik görevini yürütmügtü. Novikov'un en yakinindaki kigilerden olan N. K. Arbuzov, onunla ilgili gu ifadeleri kullanmaktadir: "Kusursuz, tamamen dürüst, her zaman amaglanan hedeflere dogrudan dogruya gitmeye galigan ve bu hedefler igin oyalanmayan, uyum göstermeyen biriydi. Rus bayragini onurlu bir gekilde tuttu ve anavatanin onurunu her zaman kigisel gikarlarin üstünde gördü. Rusga, Fransizca ve Almanca dillerini gok usta bir gekilde kullaniyordu ve bu yüzden onun notlari diplomatik becerisinin en iyi örnekleri olarak degerlendirilebilir. Berlin Kongresi'ndeki yenilgimizden sonra Rusya'nin bayragini istenen yükseklikte tutmak zordu ancak Türklerin karakterini gok iyi bilen Yevgeniy Petrovig yeni kogullarla savagmayi bagardi ve Rusya'ya saygi duyulmasinda bagarili oldu. O bir zamanlarin görkemli Rus ulusal diplomatlarinin mohikanlarinin sonuncusuydu." Bkz. A. N.
Aleksandr ivanovig Nelidov istanbul elgiligine atanmigtir. Her ne kadar Nelidov'un istanbul'daki görevinin 1883 yilinda bagladigi ifade edilse de ona bu görevin 1882 yili yaz aylarinda tevdi edildigi hem Osmanli argiv belgelerinde13 hem de 1879 yilinda Rusya'nin istanbul Büyükelgiligi ikinci sekreterligine getirilen Vladimir Aleksandrovig Teplov14 tarafindan ifade edilen bir husustur. Ancak Nelidov'un istanbul'daki görevi Temmuz 1883'te fevkalade murahhas büyükelgilige dönügtürülmügtür15 ki bu husus da yine Teplov tarafindan ifade edilmektedir. Ayrica Nelidov, 1867 yilinda elgilik görevine baglayan ignatiyev'in yoklugunda vekilligini yapan kigilerden biri olarak elgilik görevinin ona tevdi edilmesinin öncesinden beri istanbul'da bulunmaktaydi.16 Bu baglamda Nelidov'un istanbul'da gegirdigi sürenin elgiligi sirasinda ona önemli bir tecrübe kazandirdigi ifade edilebilir.
§üphesiz ki Nelidov'un istanbul'da elgilik görevine getirildigi dönem Osmanli Devleti-Rusya iligkileri agisindan problemli bir zaman dilimidir. Öncelikle yukarida kisaca izah edilmeye galigilan Bulgar sorunu onun döneminde daha da ciddi bir hal almigtir. ^ünkü bu dönemde Düvel-i Muazzama denilen büyük gügler artik sorunun bir pargasi konumundadirlar. Diger taraftan Rus imparatorlugu'nun gelecegi, Osmanli topraklari üzerindeki dügünceleri ve bunlarin hayata gegirilmesi, büyük devletlerle iligkileri gibi pek gok karmagik mesele bulunmaktadir. Buna mukabil dönem gartlari bütün bu meselelerin gözümü igin yeni bir savagi kaldiracak durumda olmadigindan diplomasiye her zamankinden daha fazla ihtiyag duyulmaktadir ve Rus Nelidov da yürütülmesi gereken diplomatik faaliyetlerin merkez noktalarindan biri olan istanbul'da büyükelgi olarak göreve baglamigtir.
Nelidov'un istanbul'da göreve baglamasinin en önemli taraflarindan biri Rus imparatorlugu'nun Panslavizm siyaseti gergevesindeki yaklagimidir.
Galyamigev, "Evgeniy Petrovig Novikov-russkiy istorik i diplomat XIX veka", istorigeskaya pamyat i ob§estvo: epohi, kulturiy, lyudi: materiali naug. konf. posvya§. 90-letiyu ist. obrazovaniya v Sarat. un-te., Pod. red. A. N. Galyamigeva (Saratov, 2008): 199.
13 Osmanli Argivi'ndeki Miladi 13 Temmuz 1882 tarihli belgede Rus sefir Novikov'un görevinin sona erdigi ve yerine Aleksandr Nelidov'un atandigi kayitlidir. Bkz. Bagbakanlik Osmanli Argivi (BOA), Hariciye Nezareti, Tercüme Odasi (HR.TO), 291/75, lef 1, 13 Temmuz 1887
14 Istanbul ve New York'ta görev yaptigi anlagilan Teplov, Osmanli-Rus iligkileri gergevesinde pek gok eser kaleme almigtir. istanbul'daki Avrupa Güglerinin Temsilcileri, istanbul'da Sikintili Zamanlar ve Saray Darbesi, Bulgaristan ve Makedon Ayaklanmalari, Sirp Karga^asi, Girit isyanlari, Makedonya ve Sirp Sorunu ile ilgili Türk Reformlari isimlerini tagiyan eserlerinin bu kapsamda oldugunu söylemek mümkündür. V. A. Teplov'un kaleme aldigi eserlerin listesi igin bkz. http://az.lib.ru/Vteplow_w_a/text_2012_bibliografia.shtml (ET: 11.04.2020)
15 BOA, irade Hariciye (i.HR.), 290/18248, lef 2, 21 Ramazan 1300 (26 Temmuz 1883).
16 Teplov, Russkie Predstaviteli v Tsargrade 1496-1891, istorigeskiy ogerk, 73.
Bilindigi üzere Panslavizm, Rus imparatorlugu yönetimi altinda bütün Slavlarin birlegtirilmesi temeline dayanmaktaydi.17 Osmanli Devleti belgelerinde de Panslavist oldugu ifade edilen18 Nelidov'un gergeklegtirecegi faaliyetlerde Panslavizm fikri dogrultusunda hareket edecegi agikardi. Ancak Balkan Slavlarinin meseleye farkli yaklagimi19 Nelidov'un önündeki en ciddi engellerden biri olmugtur.
Nelidov'un Bulgar Meselesine Yaklagimi ve Faaliyetleri
Dogu Rumeli topraklarinda 1885 yili oldukga önemli olaylarin yagandigi bir dönemdir. Öncelikle görev süresi dolan Bulgar asilli Aleko Paga yerine yine Bulgar asilli Gavril Paga atandi. Bu arada vilayetteki Bulgarlar da Bulgaristan Prensligine baglanmak üzere gösteriler düzenlemekteydiler. Ayni yilin Eylül ayi igerisinde merkez Filibe'de bir isyan gikmig, isyanin lideri hükümeti ele gegirdikten sonra Bulgaristan ile birlegtiklerini ilan etmigtir.20
Osmanli Devleti hükümetini isyanin giktigindan haberdar eden kiginin Nelidov oldugu ifade edilmektedir.21 ^ünkü Nelidov, Bulgarlarin isyan hazirligi igerisinde olduklarini biliyor ve durumu her gün izliyordu. Özellikle Sofya'da bulunan Rus memurlar buradaki bütün geligmeleri ona bildirmekteydiler. Neticede Nelidov isyan haberini alir almaz hemen Yildiz'a hareket ederek II. Abdülhamid'i durumdan haberdar etmek istemig ve Said Paga ile görügmügtür.22 II. Abdülhamid ise ilhakin kabul edilmemesi ve bölgeye derhal asker gönderilmesini savunan Said Paga'yi sadrazamliktan azletmig ve Bulgaristan'in bu ilhakini tanimak zorunda kalmigtir. Muhtemeldir ki Said Paga'nin azledilmesinde ilhak meselesinin Rus Büyükelgiden haber alinmasinin büyük bir etkisi söz konusudur.
Mevcut durumda Nelidov'un Bulgar sorununda son derece iyi bir gözlem yaptigini ve meseleye tam manasiyla hakim olmaya galigtigini söyleyebiliriz.
17 Akdes Nimet Kurat, "Panslavizm", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi Dergisi XI/2-4 (1953), s. 242; Mithat Aydin, "19. Yüzyil Ortalarinda Panslavizm ve Rusya", Pamukkale Üniversitesi Egitim Fakültesi Dergisi 15 (2004): 73-74.
18 BOA, Yildiz Perakende Evraki Elgilik, §ehbenderlik ve Ategemiliterlik (Y.PRK.E§A.), 9/82, lef 1, 2, 19 §evval 1306/18 Haziran 1889.
19 Rusya digindaki Slavlarin Panslavizm algisi ile Rusya'dan farkli oldugunu ifade eden Aslan, Rus Panslavistleri ile Balkan Slavlarinin degigen duruma göre ayrigtiklarini ifade etmektedir. Ayrintili bilgi igin bkz. Mahir Aslan, "Rus Kaynaklarin Igiginda Slavseverlik ve Politik iz Dügümü Panslavizm", Vakanüvis 3/2 (2018): 51-83.
20 Jelavich, Balkan Tarihi 1, 400-401; Kutlu, Milliyetgilik ve Emperyalizm Yüzytlmda Balkanlar ve Osmanli Devleti, 157.
21 Mahir Aydin, "Tophane Konferansi 'Dogu Rumeli'ye Veda'", Tarih Dergisi 53 (2011): 119.
22 Enver Ziya Karal, Osmanli Tarihi, C. VIII (Birinci Megrutiyet ve istibdat Devirleri 1876-1907) (Ankara: TTK Yayinlari, 2007), 106.
^ünkü Said Paga'dan sonra sadarete getirilen Kamil Paga'nin anilarinda meselenin bütün karanlik taraflari hakkinda bilgiyi istanbul'daki Rus Büyükelgi Nelidov'dan aldigi ifade edilmektedir. iggali ögrenen Osmanli Devleti yönetimi yaptigi toplantilarda Edirne'deki yaklagik yedi bin asker ile derhal bölgeye kuvvet gönderilmesi fikrini savunmaktaydi. Ancak Kamil Paga böyle kügük bir birlik ile Dogu Rumeli'ye asker gönderilmesini dogru bulmayarak II. Abdülhamid'i fikrinden vazgegirmigtir. Ona göre meselenin gözümü igin Petersburg ve diger devletlerle görügülmeli, bu sirada Edirne'deki asker sayisi da arttirilmaliydi.23
Bulgar Prensi Battenberg'in Dogu Rumeli'nin ilhaki konusunda Rus yönetiminden gekincesi oldugunu ifade etmek gerekir. ^ünkü bu hadiseden kisa bir süre önce Bulgaristan Prensi Battenberg, Rus Digigleri Bakani Nikolay Karlovig Girs ile bulugtugunda ilhak gibi bir geyin olmayacagi hususunda Girs'e güvence vermigti. Girs de Petersburg'a geri dönügünde Bulgaristan'daki mevcut durumun korunabilmesi halinde Petersburg ile Sofya arasinda bir yakinlagma olabilecegini söylemigtir. Battenberg bu sözü vermekle en büyük destekgileri konumundaki Rus yönetiminden az da olsa destek alabilecegini dügünmekteydi. Bakan Girs ise Balkanlar'da sakin ve istikrarli bir ortam olugmasini arzu etmekteydi.24 Ancak Battenberg ilhak hadisesi gergeklegtikten sonra siyasi kariyeri agisindan bagariya ulagabilmenin yolunu Bulgar milliyetgi hareketinin liderligini ele almakta gördügünden durumu kabullenmigtir. §üphesiz bu durum Berlin Antlagmasi'na da aykiri idi. Rus yönetimi kendilerine danigilmadan yapilan bu birlegme hareketini protesto ederek Bulgaristan'daki bütün Rus memur ve askerlerini geri gagirmigtir.25 Rus yönetiminin özellikle askerlerini geri gekmesi Bulgaristan agisindan ciddi bir sorun anlamina gelmektedir. ^ünkü üst rütbeli subaylarin büyük bölümünün Rus olmasi ve emir üzerine ülkeden gekilmeleri neticesinde Bulgar ordusunda yüzbagidan daha kidemli subay kalmadigi ifade edilmektedir.26 Prens Battenberg, gekincesinin bir göstergesi olarak Osmanli güglerinin Rumeli'ye gönderileceginden korkarak hemen bir mektup kaleme almak suretiyle Sultanin bütün haklarinin korundugunu ve Bulgaristan'in dügmanca bir tavir igerisinde olmayacagini 9 Eylül 1885
23 V. I. Kosik, Rossiya Politika ve Bolgarii 1879-1886, (Moskva: Akademiya nauk SSSR, Institut slavyanovedeniya i balkanistiki, 1991), 111.
24 Mikhail Sergeyevich Rekun, "Empire Unguided: Russo-Bulgarian Relations, 1878-1886" (PhD Thesis, Northeastern University, 2016), 271.
25 Jelavich, Balkan Tarihi 1, 400-401; Kutlu, Milliyetçilik ve Emperyalizm Yuzyilmda Balkanlar ve Osmanli Devleti, 157.
26 Ali Arslan ve Bulent Yildirim, "Fiilî Bagimsizlik Surecinde Bulgaristan Emareti ve Osmanli Devleti'nin Tutumu (1878-1908)", Trakya Universitesi Sosyal Bilimler Dergisi 15/1 (2013): 231.
tarihinde bildirmigtir. Ancak bu mektubun yetersiz oldugunu dügünen Battenberg 10 Eylül'de halk meclisini acil bir toplantiya da gagirmigtir.27 Bu dönemde Battenberg ve Bulgarlar hakkinda Petersburg'a bir rapor gönderildigi bilinmektedir. Söz konusu raporda Bulgarlarin Rus hükümetine mecbur olmadiklarinin agikga ifade edilmesi son derece mühimdir:
"Birinin birine ihtiyaci varsa, o zaman Rusya'nin Bulgaristan'a ihtiyaci vardir, tersi söz konusu degildir. Bu nedenle Rusya onunla yani Prensle uzla§maya gali§malidir... Bulgarlar bir Rus i§galinden korkmamaktadir. Qünkü Avrupa buna asla izin vermeyecektir ve Bulgaristan'in da Türkiye'ye yakin duracak bir politik gizgiyi takip etmesi gerekmektedir. Bu da Rusya'nin Balkan yarimadasina ilerleme §ansini engelleyecektir."28
Bulgarlarin Dogu Rumeli topraklarini ilhaki ardindan diplomasinin arttigi görülmektedir. igte bu kapsamda Rus Büyükelgi Nelidov'un istanbul'daki faaliyetleri son derece mühimdir. Bu arada Said Paga'nin sadrazamliktan azledilmesi ardindan bu makama oturan Kamil Paga29 da Nelidov'un istanbul'da sürekli temas halinde oldugu kigi konumundadir.
Dönemin gartlari göz önünde bulunduruldugunda bu ilhak meselesinin tek taraf ile gözümünün mümkün olmadigi agikardir. Nitekim meselenin görügülmesi igin ilk oturumu 5 Kasim 1885 tarihinde istanbul'da gergeklegen Tophane Konferansi adiyla bir toplanti tertip edilmigtir. ingiltere, Fransa, Almanya, Avusturya-Macaristan, italya ve Osmanli Devleti'nin temsildlerinin oldugu bu konferansta Rusya'yi Nelidov temsil etmigtir. 5 Nisan 1886 tarihinde yapilan sekizinci oturumda alinan karara göre; "Dogu Rumeli Valiligi'nin Bulgaristan'a verilmesi, askeri önemi haiz Kircaali ve Rodop'un bazi köylerinin Osmanli yönetimine gegmesi, Dogu Rumeli'deki Osmanli uyrugunun güvenliginin ve refahinin saglanmasi, Berlin
27 Kosik, Rossiya Politika ve Bolgarii 1879-1886, 111.
28 Rekun, "Empire Unguided", 293. Rapordaki tespitler Slav birligi dügüncesine Bulgarlarin farkli baktigini ortaya koymaktadir. Bu da Aslan'in galigmasinda ifade ettigi Rus Panslavistler ile Balkan Slavlarinin meseleleri farkli yorumlayarak ayrigtiklari dügüncesini desteklemektedir. §üphesiz Bulgarlarin bu yaklagimi Panslavist Nelidov'un hoguna gitmeyen bir sürecin igerisinde olundugunu göstermektedir.
29 Kamil Paga'nin dört defa sadarete getirildigi bilinmektedir. Ancak onun 16-22 Temmuz 1912 tarihlerinde de sadarete getirildigi bilgisi mevcut olup bu birkag günlük görevi de sahil edildiginde beg defa sadarete getirildigini ifade etmek gerekir. Bkz. ismail §en, "Sadrazam Kibrisli Mehmet Kamil Paga (1832-1913)" (Yayinlanmamig Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1995), 233. Kamil Paga'nin sadrazamlik görevlerinin ügü II. Abdülhamid döneminde gergeklegmigtir. II. Abdülhamid'in siklikla sadrazam degigtirdigi ifade edilmekle birlikte bunun büyütülecek bir hadise olmadigini gu sözlerle anlamak mümkündür: "Her sadrazam degigikliginde yükselen sesler lüzumsuzdur. Sadrazam, Said Paga olmug, Kamil Paga olmug bundan ne gikar? Gergek Sadrazam, Yildiz'da ikamet eder ki o da benim." Bkz. Karal, Osmanli Tarihi, 273.
Antlagmasi'nin öteki maddelerinin yürürlükte kalmasi" kararlari alinmigtir. Görügmeler sirasinda Nelidov'un Bulgar sorununun gözümü noktasinda gidigati ingiltere lehine gevirmemek igin gabaladigini, Osmanli Devleti'nden yana tavir takinarak meselenin halledilmesinde en azindan ilhak öncesi barig dönemini, bir bagka deyigle Berlin Antlagmasi gartlarini elde etmeyi amagladigini ifade etmek mümkündür.30 Rus yönetiminin bu konferansta Berlin Antlagmasi gartlarini saglamaya galigmasi Ayastefanos'taki ideallerden tamamen vazgegildigi anlamina gelmemektedir. ^ünkü Bulgar sorununun geldigi noktada Berlin Antlagmasi'ndaki gartlarin tekrar olugturulmasi Rus yönetiminin meseleye adeta ehven-i ger bakigidir.
Dogu Rumeli'nin ilhaki sirasinda Battenberg'in tavrindan rahatsiz olan ve birlegmeyi artik engelleyemeyecegini gören Rus yönetimi durumu tekrar lehine gevirebilmek igin Osmanli Devleti ile birlikte sergilenecek ortak tavri önemsemekteydi. Hatta Osmanli Devleti'nin Petersburg Sefiri §akir Paga31 istanbul'a bir telgraf gekerek Osmanli-Rus yakinlagmasinin saglanmasi konusunda Büyükelgi Nelidov'un görevlendirildigini haber vermekteydi.32 Ancak bunun igin öncelikle Battenberg'in devre digi birakilmasi gerekiyordu. Bu noktada da uzlagmaci tavir igerisinde olan Avrupa devletlerinin katilimiyla ilgili olugturulan birligi kullanmayi amaglamigtir.
Yapilan görügmeler neticesinde ortak bir metin kaleme alinmig, bu metinde Battenberg'in adi gikarilarak yerine Bulgar Prensi ifadesi konulmugtur. Rus diplomatlar büyük güglerin onayi ile Bulgar Prensinin genel vali sifatiyla atanmasini öngörüyorlardi. Ayrica bir yasa hazirligina karar verilmig, olugturulacak Organik Yasa konusunda da yalnizca Osmanli Devleti ve Rus ^arligi temsilcilerinin oldugu görügmelerde degil uluslararasi komisyonda onaylanmasi gart kogulmugtu. Yapilan görügmelerde Nelidov'un son derece aktif bir rol üstlendigini ve önerilerine sicak bakildigini ifade etmek gerekir. Büyük güglerin temsilcileri de gok gegmeden Rus diplomasisinin konumunu kabul etmeye baglamigtir. Ancak burada iki sorun ortaya gikmigtir. Birincisi Battenberg kendi adinin gegmedigi bu öneriyi nasil kabul edecekti? ikincisi ise özellikle ingiltere'nin yaklagimi göz önünde
30 Rus Büyükelgi Nelidov'un Tophane Konferansi'ndaki konugma tutanaklarinin detayi igin bkz. Aydin, "Tophane Konferansi", 127 vd.
31 Ahmed §akir Paga 1877-1878 Osmanli-Rus Savagi (93 Harbi) ardindan kisa bir süre istanbul'da Umüm-i Erkän-i Harbiye reisligi görevi yaptiktan sonra 10 Mayis 1878 tarihinde St. Peterburg'a büyükelgi olarak tayin edilmigtir. On iki yil süren görevi sirasinda özellikle Bulgar ve Ermeni meseleleri ile yakindan alakadar olmugtur. Bkz. Ali Karaca, "§äkir Paga", TDViA, C. 38, 308.
32 BOA, Yildiz Perakende Evraki Elgilik, §ehbenderlik ve Ategemiliterlik (Y.PRK.EgA.), 5/51, 4 Agustos 1886.
bulunduruldugunda büyük güglerin tamammm onayi nasil alinacakti?33 Birlegme kabul edilmekle birlikte özellikle bu iki sorun konusunda ne yapilacagi hususunun daha sonra yapilacak görügmelere birakildigini görmekteyiz.
Bulgaristan'in Dogu Rumeli'yi ilhaki son derece mühim bir hadisedir. Öncelikle bu hadise Rus yönetiminin Aleksandr Battenberg'e olan güvenini tamamen kaybetmesine neden olmugtur ve yerine kimin gegebilecegine dair faaliyetlere agirlik verilmigtir. Diger taraftan Rus askerlerin Bulgar topraklarindan gekilmesini firsat bilen Sirplar saldirmiglar ancak büyük bir yenilgi almiglardir. Bulgarlar adeta koruyuculari olan Rus Imparatorlugu'nu yok saymiglardir. Bu durum ise Berlin Antlagmasi sirasinda Rus yönetiminin kuklasi olacagini dügündügü Büyük Bulgar Devleti fikrine kargi gikan Ingiltere'nin tavrini degigtirmesine neden olmugtur. Gelinen noktada ^ar III. Aleksandr birlegmeyi engellemenin uygulanabilir olmadigini dügünmekteydi. Olugan bu uzlagmaci hava34 neticesinde Bulgar Prensi Battenberg beg yil süreyle Dogu Rumeli valisi olarak tayin edilmigtir. Böylelikle Battenberg, iki bölgeyi tek bir bölge gibi yönetmeye baglamig, kisa süre sonra da iki meclis birbirine katilmigtir.35 Dogu Rumeli Vilayeti'nin katilmasiyla birlikte Bulgaristan Prensligi'nin topraklari 96.000 km2'lik sinirlara ulagmig oldu.36 Bulgar tarihgiler ise bu olayi "yarim birlegme" adi altinda kaydetmek suretiyle Büyük Bulgaristan hedefinin ilk bagarili adimi olarak yorumlamaktadirlar.37 Buna kargilik Rus yönetiminin durumdan memnun olmadigini ifade etmek gerekir. ^ünkü Rus devlet adamlari Rus Imparatorlugu'nun gelecekteki politikalari agisindan birlegmenin kendi gözetimlerinde olmasini istemekteydiler.38
33 Kosik, Rossiya Politika ve Bolgarii 1879-1886, 129.
34 Karal, bu iggal kargisinda Osmanli Devleti'nin tutumunu "Durum hazindi. Babiäli dost ve dügmanlarla ädeta girket halinde galigiyordu." geklinde elegtirmekte ve II. Abdülhamid yönetimini uzlagmaci tavri nedeniyle elegtirmektedir. Bkz. Karal, Osmanli Tarihi, 106. Ancak mevcut kogullar altinda Osmanli Devleti'nin duruma kargi gikmasinin, hatta bu dogrultuda bölgeye asker sevk etmesinin meseleyi gözmeyecegi agikärdir. Ayrica Osmanli hükümetinin kisa süre önce imzalanan Berlin Antlagmasi'nin hükümlerinin bu gekilde bir birlegmeye kargi tepki doguracagini dügündügünü, bu dogrultuda da diplomasi ile meselenin halledilecegini bekledigini söyleyebiliriz.
35 Jelavich, Balkan Tarihi 1, 401.
36 Halagoglu, "Bulgaristan-Osmanli Dönemi", 398.
37 Mahir Aydin, "Bulgaristan Komiserligi", 71. 6 Eylül tarihinde gergeklegen birlegmenin günümüzde Birlegme Günü (4eH Ha OtegMHeHMeTo) olarak kutlaniyor olmasi da bu olayin Bulgaristan tarihinde ne kadar önemli bir yer tuttugunun kaniti mahiyetindedir.
38 Jelavich, Balkan Tarihi 1, 401-402.
Birlegmenin kabul edilmesinden birkag ay sonra Rus Büyükelgi Nelidov, Rus yönetimi aleyhine olan sorunlari ortadan kaldirmak üzere olugturdugu tasariyi 2 Haziran 1886 tarihinde ^ar III. Aleksandr'a sunar. Tasari Büyük Bulgaristan'in olugumunu engelleyecek gekilde hazirlanmigti. Bununla birlikte tasarida igiglerine karigilmayacagi da ifade edilmigtir. Tasarinin dikkat gekici bir bagka tarafi Makedonya sorunu ile ilgili Balkanlarda herhangi bir Osmanli-Rus savagi veya iki devlet arasinda gerilim söz konusu olmasi halinde Makedonya veya diger halklarin yardim edebileceginin belirtilmesi idi. ^ar bu tasariyi inceledikten sonra hemen onaylamigtir.39
Birlegme gergeklegtikten sonra Bulgaristan'da her geyin Battenberg'in lehinde oldugunu söylemek mümkün degildir. Nitekim Sirplara kargi mücadele eden Bulgarlar bu mücadelenin kargiliginda ekonomik bir buhran yagamaktaydilar. Bu nedenle Bulgar hükümeti giftlik hayvanlarina ve tahillara el koymak durumunda kalmigti. Ödenmesi gereken borglar nedeniyle de vergiler arttirilmigti. Ayrica Dogu Rumeli'nin iyi yönetilmedigi dügünülmekteydi. Dolayisiyla bu kötü tablo, kisa sürede Battenberg'e kargi muhalefetin olugmasini saglamigtir. Bu muhalifler igerisinde en dikkat gekici olani Liberal Parti'nin eski lideri ve Bulgaristan'in eski bakani Dragon Tsankov idi. Tsankov vaktiyle muhafazakarlarla anlagtigi igin gözden dügmügtü. Ancak Battenberg'in Rus yönetimini kargisina almasi Tsankov'un Petersburg tarafindan desteklenmesine neden olmugtur. Sivil idarede bu gekilde bir muhalefet söz konusu iken askeri kademede de durum pek farkli degildi. Vaktiyle Bulgar ordusu iginde üst düzey Rus subaylarin olugu askeri kademede de hatiri sayilir bir Rusofil kesim olugmasina neden olmugtur. Bir bagka sorun da Sirplarla mücadele ederken Bulgar ordusu igerisinde pek gok kimseye sebepsiz yere madalya verilmesiydi. ^ünkü bu madalyalarin pek gogu cepheye gitmeyen subaylara verilmigti. 40
Battenberg'in etrafinda sivil ve askeri muhalefetin olugmasinin ardindan Rus yönetimi bazi subaylari bir darbe yapmak üzere görevlendirmigtir. Bulgaristan'in toptan iggal edilmek yerine darbeye karar verilmesinin dönemin gartlari ile dogrudan iligkisi söz konusudur. ^ünkü böyle bir iggal gergeklegtigi takdirde bagta ingiltere olmak üzere Avrupa'nin duruma kargi gikmak suretiyle meseleyi uluslararasi bir krize dönügtürecegi dügünülmekteydi. Bu noktada Nelidov, subaylardan olugan bir askeri darbe yapilmasini ve prensin bu gekilde devrilmesini önermigtir. Önerinin destek bulmasi ardindan dört subaya Romanya üzerinden Bulgaristan'a seyahat
39 Kosik, Rossiya Politika ve Bolgarii 1879-1886, 133.
40 Rekun, "Empire Unguided", 296-298.
edebilmesi igin pasaport hazirlanmigtir.41 20-21 Agustos gecesi bir darbe ile prens tahttan indirilmig ve önce Silistre'ye oradan da Besarabya'ya gitmek üzere ülke digina gikarilmigtir. Durum hemen Petersburg'a haber verilerek darbenin bagariya ulagtigi bildirilmigtir. Ardindan bir darbe hükümeti tesis edilmig ve bu hükümet hemen ^ar III. Aleksandr'a bagvurarak Bulgaristan'a acilen askeri ve mali agidan yardim etmesini istemig, darbe hükümetine kargi gikan halkin kisa zamanda ayaklanma ihtimaline kargin garin koruyuculuguna ne kadar ihtiyag duyuldugunu belirtmigtir. Rus gari ise Bogdanov42 ve yeni hükümetin bütün isteklerinin yerine getirilecegini, Bulgaristan'in digariya kargi korunacagini, derhal 800 bin Franklik bir yardim yapilacagini haber vermigtir. 43
Battenberg'in tahtindan indirilmesi sonrasinda Rus yönetimi ve darbe hükümeti istedigini elde edememigtir. Vaktiyle Battenberg'e ve Bulgaristan'daki Rus nüfuzuna giddetle kargi gikan Stefan Stambolov tahttan indirilen prensi destekleyerek Bulgaristan'in Rus himayesine girmesini engellemek niyetiyle faaliyetlerine baglamigtir. Onun en önemli destekgisi de darbe hükümetine kargi olan Bulgar halki idi. Neticede Stefan Stambolov'un liderliginde baglatilan kargi hareket sonug vermig ve Aleksandr Battenberg yeniden tahta davet edilmigtir. Bulgaristan topraklarina girdikten sonra ^ar III. Aleksandr'in destegini kazanmak amaciyla bir telgraf gönderen Battenberg, tacini kendisine geri bahgeden Majestelerine tacini sunmaya hazir oldugunu ifade etti. Rus yönetimi igin bulunmaz bir firsat olan bu hareket derhal kabul edildi. Ancak bu hareketiyle Bulgar halkinin bütün destegini kaybeden Battenberg tahttan gekilmek suretiyle ülkeyi terk etmig, yerine de bir naip atanmasina karar verilmigtir.44
Kendi istegiyle tahttan vazgegen Battenberg'in tutumu Rus yönetimini bir bakima rahatlatmigtir. ^ünkü bundan sonra Battenberg ile ilgili bir mesele kalmamigtir. Ancak Petersburg igin Bulgaristan'in kimin tarafindan yönetilecegi meselesi tekrar gündeme gelmigtir. Sorunun gözümü olarak Avrupa devletlerinin de onayi alinmak suretiyle ülkenin yönetiminin bir süreligine bir naip tarafindan sürdürülmesine karar verilmig ve Stambolov'un bu makama getirilmesi hususu kabul edilmigtir. Bu noktada Büyükelgi Nelidov Rus yönetiminin Bulgaristan'daki varligi agisindan mühim bir hususu gündeme getirdigi görülmektedir. Nelidov, kalici idarenin tesisi igin
41 Kosik, Rossiya Politika ve Bolgarii 1879-1886, 161.
42 P. M. Bogdanov, bu dönemde Rus-Bulgar iligkilerindeki Rus yönetimi lehine hareket eden aktörlerden biri olarak nitelendirilmektedir. Rus Digiglerinin belgelerinde isminin gegmemesi nedeniyle gizemli bir kigilik olarak nitelenmektedir. Bkz. Rekun, "Empire Unguided", 298.
43 Rekun, "Empire Unguided", 301.
44 Jelavich, Balkan Tarihi 1, 402.
bir sure sonra segimler yapilacagini lakin bu segimlerde Rus nufuzunun etkin kilinabilmesi igin naipligin onemini vurgulamaktaydi. Ancak segimlerde Rusya'nin lehine arzu edilen sonucun elde edilememesi olasiligina kargin segimlerin bir gekilde ertelenmesi yoluna bagvurulmasi gerektigini savunmugtur. O ayrica mevcut durumun iyiye gitmedigini ve gerekli tedbirlerin siki bir gekilde bir an once alinmasi gerektigini de belirtmigtir.45 §uphesiz ki Nelidov'un onerisi mevcut kogullarda Bulgaristan'daki sureci Rus yonetiminin lehine gevirebilmek igin bir zaman kazanma arayigini barindirmaktaydi. ^unku Nelidov segimin Meclisin yeni uyelerinin belirlenmesi sonrasinda yapilmasi gerektigini ifade ederek boylelikle eski Prens Battenberg'in taraftarlarinin da tasfiye edilebilecegini dugunmekteydi. Bu sirada yeni prensin segimi igin baglayan galigmalarda Rus yonetimi Prens Nikolay Davidovig Mingreli'yi onermig ve bu dogrultuda Nelidov da Kamil Paga ile gorugmelere baglamigtir. Rus tarafina hareket edecek bir naibin segilmesinin gok zor oldugunun farkinda olan Nelidov, gorugmeler sirasinda Bulgaristan'daki yurutme organlarinin koklu bir bigimde yapilandirilmasi hususunu da muzakere etmekten gekinmemigtir. Segimin yapilabilmesi igin butun partilerin temsilcilerinin yer aldigi bir toplanti duzenlenmesini ve burada segimin gergeklegebilecegini dugunen Nelidov, bu dogrultuda Bulgar muhaliflerinin lideri Tsankov'u Istanbul'a davet etmigtir. Buyukdere'de46 Kamil Paga'nin da katilimiyla gergeklegen gorugmelerde Tsankov Rus yonetiminin adayi Mingreli'ye kesin bir gekilde kargi gikmig ve muzakereler de sonugsuz kalmigtir. Bir ara Dogu Rumeli Vilayeti'nin eski yoneticisi Aleko Paga'nin naip olarak atanmasi fikri de gundeme gelmigtir. Fakat Rus diplomat bu fikre de giddetle kargi gikmigtir. ^unku Aleko Paga -yukarida da ifade edildigi uzere- Dogu Rumeli'ye ilk atandiginda Rus yonetimi aleyhine faaliyetlerde bulunmugtu. Nelidov gorugmelerde Rusya'nin higbir gekilde herhangi bir partiye bagli kalmamasini amaglamigtir. Bu dogrultuda A. P. Oldenburg'u da naip olarak onermigtir. Bu arada ^ar III. Aleksandr daha once 1881 yilindaki Bulgar olaylari sirasinda kendisini ispatlayan General Ehrnrooth'un47 naip olarak belirlenebilecegini dugunmekteydi. Ancak
45 Kosik, Rossiya Politika ve Bolgarii 1879-1886, 155.
46 Rus Imparatorlugu'nun Istanbul Buyukelgiligi Istanbul yakinlarindaki Buyukdere'de bulunmaktaydi. Rusya da dahil olmak uzere yabanci sefirlerin pek gogunun yazlik sefarethaneleri burada bulunmaktaydi. Bkz. Fatih Unal, "Rus Ressam Zaharov'un Hatiralarinda Istanbul", Ordu Universitesi Sosyal Bilimler Aragtirmalari Dergisi 4/9 (2014): 18; A. Fulya Eruz, "Yali", TDViA, C. 43, 301-302.
47 Fin asilli olan J. C. Ehrnrooth, Rus Askeri Akademisi'nde ogrenim gormek suretiyle askeri kariyerini Rus ordusunda gergeklegtiren bir subaydi. Aleksandr Battenberg'in 1881 yilinda meclisi askiya alarak iki yil boyunca ulkeyi idare ettigi donemde Bulgaristan'da bulunan ve
Nelidov, Ernrot'un bagta ingiltere olmak üzere Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan tarafindan kabul edilmeyecegini bildiginden bu isim üzerinde pek durulmamasi gerektigini dügünmekteydi.48
Naip adayligi konusunda yapilan müzakerelere bakildiginda durumun gözümsüzlüge sürüklendigi görülecektir. ^ünkü ne Rus tarafi ne Bulgar tarafi bir isim üzerinde daha aday belirleme sürecinde bile anlagamiyordu. Dolayisiyla bu süreg Rus imparatorlugu'nun Bulgaristan'daki duruma hakim olamadigini agik bir gekilde göstermektedir. Ayrica naip olarak atanan Stambolov'un üzerinde Nelidov'un igaret ettigi etkinin olugturulamadigi da görülmektedir. Neticede mevcut duruma tepki olarak Rus imparatorlugu Bulgaristan ile bütün iligkilerini bir kez daha kesmigtir.49 Bu agamadan sonra Nelidov, Bulgar makamlarinin iktidari gönüllü olarak birakmayacaklarini anlamig oldu. Ayrica yapilan müzakerelerin sonugsuz kalmasindaki sorumlulugu da Sadrazam Kamil Paga üzerine atan Nelidov, gelinen noktada gözümü bir sonraki darbede görmügtür. ^ar III. Aleksandr ise Nelidov'un bu görügünü destekledigini ifade ederek gönderdigi evrakin kenarina "sadece bunun iqin umut besliyorum" notunu dügmügtü. ^ar diger partiler ile müzakerenin sagmalik oldugunu ve higbir geyi degigtirmeyecegini dügünmekteydi.50
^ardan onay alan Nelidov'un Bulgaristan'a Rus askerinin sokulmasi igini görügmek igin Padigah II. Abdülhamid ile görügtügü kaydedilmektedir. Bu konuda 28 Mart 1887 tarihinde yayinlanan Londra Gazetesi'nde Rusya'nin istanbul Büyükelgisi Nelidov'un padigah ile görügerek Bulgaristan'in ve §ark-i Rumeli'nin gelecegi hakkinda bazi tekliflerde bulundugu yönünde haber yer almaktadir. Bu haberde Nelidov'un, meselenin gözümlenebilmesi igin Rus askerlerinin Bulgaristan'a girmesi gerektigini, ayni zaman diliminde Osmanli askerlerinin de Dogu Rumeli'de bulunmasinin gart oldugunu beyan ettigi belirtilmektedir. Hatta bu teklifin kabul edilmesi igin talep edilen savag tazminatinin Osmanli Devleti'ne ödenmesi konusuna agirlik verilebilecegi ifade edilmektedir.51 Söz konusu kayittan anlagildigi kadariyla Nelidov,
Battenberg'e destek olan Rus generallerden biridir. Hatta bu süregte gok kisa süre yönetimde de bulunmugtur. Bkz. Tugrul Özcan, "The Nascency of Bulgarian National Identity from Autonomy to Independence", Glimpses of Balkans Cultural History, Ed. Abidin Temizer (Ankara: Gece Kitapligi, 2017), 75, 77. Onun adi gegitli galigmalarda Ehrenroth, Ernrot, Ernroth gibi farkli gekillerde kullanilmaktadir.
48 V. i. Kosik, Vremya Razriva Politika Rossii v Bolgarskom Voprose 1886-1894 gg. (Moskva: institut slavyanovedeniya i balkanistiki RAN, 1993), 14 vd.
49 Jelavich, Balkan Tarihi 1, 402.
50 Kosik, Vremya Razriva Politika Rossii v Bolgarskom Voprose, 16, 19.
51 BOA, Yildiz Perakende Evraki Tahrirat-i Ecnebiyye ve Mabeyn Mütercimligi (Y.PRK.TKM.), 10/34, lef 1, 20 Mart 1303 (R.)/1 Nisan 1887.
Bulgaristan'a müdahale konusunda Rus imparatorlugu'nun uluslararasi politikada tek bagina kalmasini istememekteydi. ^ünkü bu mesele Rus yönetimini ileride gergeklegecek görügmelerde uluslararasi arenada yalniz ve suglu konuma getirebilirdi.
Rus tarafinin Bulgaristan'a askeri müdahaleyi savunmasina kargilik II. Abdülhamid'in meseleyi büyük devletlerin ortak tavriyla gözmeye gayret ettigi ifade edilebilir. Özellikle Nelidov ile Bulgaristan meselesi hakkinda yapilan görügmelerin Sadrazam Kamil Paga imzasiyla büyük devletlerin Berlin, Paris, Londra, Viyana, Roma sefaretlerine haber verilmesi52 II. Abdülhamid'in bu dügüncesini ortaya koymaktadir. Abdülhamid'in meselenin gözümü igin sürekli büyük devletleri dahil etmeye galigmasi kargisinda Nelidov ise Petersburg'a durum hakkinda bilgi vererek padigahin bu gekilde devam etmesinin Osmanli Devleti'ni savaga sürükledigini belirtmekteydi. Ona göre Makedonya'da yakin zamanda bir isyan gikacak ve bagimsizlik ilani gündeme gelecekti. Bu durum da ister istemez Türk-Bulgar savagini ortaya gikaracak ve bagta Rusya olmak üzere Avrupa devletleri gatigmaya girmek durumunda kalacakti.53 II. Abdülhamid'in sergiledigi tavir yabanci negriyatta da zikredilmekteydi. Rus gazetesi Novoye Vremya'nin54 1887 yili 5 Mart tarihli nüshasinda yer alan haberde Osmanli Devleti'nin Bulgaristan meselesinin halledilmesi konusunda büyük devletlerin duruma müdahalesini talep edeceginden bahsedilmekteydi. Ayrica Osmanli hükümetinin bu hususta yapacagi davete Rus imparatorlugu'nun da icabet edecegini dügündügü ifade edilmekteydi. Fakat yakin zamanda meselenin halledilmesi igin Ruslarla temas kurulmasina ragmen neden bu gekilde bütün büyük devletlerin meseleye dahil edildiginin anlagilamadigina vurgu yapilmaktaydi. Mevcut durumda büyük güglerin Bulgaristan sorununa müdahale etmesinin mümkün olmadigi, Bab-i Ali'nin ise bu meseleye karigmaktan vazgegtigi takdirde akillica davranacagi belirtilmigti. Söz konusu habere Osmanli Devleti yönetiminin Bulgaristan meselesinde kendi hukukunu koruyamayacagini dügünmesi ve bunu agik bir gekilde beyan etmesi durumunda Rus yönetiminin Bulgaristan'daki bütün asayig ve düzen ile ilgili Osmanli'nin yetersizligi nedeniyle igi eline aldigini devletlere beyan ederek icraata baglayabilecegi hususu da eklenmigtir.55
52 BOA, Hariciye Nezareti Tahrirati (HR.TH.), 68/20, 21 Tegrinisani 1302 (R.)/3 Aralik 1886.
53 Kosik, Vremya Razriva Politika Rossii v Bolgarskom Voprose, 28.
54 Новое время (Novoye Vremya) ismiyle 1868 yilindan itibaren St. Petersburg'da Rusga ve günlük olarak yayinlanmaya baglayan gazetenin liberal gizgide oldugu ve 1890'li yillarla birlikte popüler bir gazete olarak yayin hayatina devam ettigi ifade edilmektedir. Gazetenin bazi sayilarirnn orijinal kopyalarina ulagmak igin bkz. http://elib.shpl.ru/ru/indexes/values/38519 (ET: 18.04.2020)
55 BOA, Y.PRK.TKM., 10/34, lef 2-3, 20 Mart 1303 (R.)/1 Nisan 1887.
Büyük güglerin Bulgaristan meselesindeki tavirlari da önem arz etmektedir. Örnegin Fransiz yönetiminin Bulgaristan sorununu gok özel bir gergevede tuttugunu ve bu meseleyi uzun bir süredir bagta Rusya olmak üzere büyük devletlerin gündeminde olan §ark Meselesi gergevesinde degerlendirmedigini söylemek gerekir. Nitekim Novoye Vremya gazetesinin Paris muhabiri ile Fransa Dig igleri Bakani arasinda yapilan mülakatta bu durum agikga ortaya konulmaktadir. Fransiz Nazir; "§ark Meselesi ile Bulgaristan sorununun birbirinden farkli oldugunu, ayrica Bulgaristan ahalisinin tüccar ve ziraat ile me§gul insanlar olduklarini, politikadan anlamadiklarini, sulh ve asayi§ arzu ettiklerini, Rusya'nin ise bu mesele yüzünden Bulgaristan'i i§gal etmeyeceginden ümitvar oldugunu, bu meselenin Avrupa'daki bari§i bozamayacagini, ingiltere'nin ise Misir'daki problemler ugra^masi nedeniyle Bulgaristan meselesine kari§mayacagini" beyan etmektedir.56
Rus Dig igleri Bakani Girs ise Nelidov'un dogrudan naip atamasi ile ugragtigi süregte bir bagka öneri sunmugtur. Girs'in önerisi Avrupa'nin yükselen gücü Almanya'nin meseleye dahil edilmesi idi. Rus garindan da onay alan bu görüge göre Almanya'nin meselede devreye sokulmasi durumunda ingiltere'nin etkisinin kirilacagi dügünülmekteydi.57 Girs'in bu planinin Almanya ve Rusya arasinda 1887 yilinda imzalanan Reasürans Antlagmasi ile kismen belirginlegmigtir. Aslinda bu bir tarafsizlik antlagmasiydi. Bu baglamda Rus yönetiminin istedigini elde ettigini söylemek mümkün görünmemektedir. Fakat antlagmayla gizli bir protokol de söz konusuydu. Bu protokole göre Bulgaristan'da uygun görülen rejimin saglanmasinda ve Bogazlarin kapaliligi ilkesinin sürdürülmesinde Almanya Rus yönetimine destek verecegine dair teminat vermigti. Ancak bu antlagma uzun süreli olmamigtir. ^ünkü Alman imparatoru II. Wilhelm 1890 yilinda antlagmayi ilga ederek Bismarck'in istifasini da kabul etmek suretiyle Rusya ile yapilan ittifaki bozmugtur.58
Bagta Nelidov olmak üzere Bulgaristan'daki meselenin gözümü igin ugragan Rus yönetiminin gidigati kendi lehine gevirmeyi bagaramadigini ifade etmek gerekir. Bir süre sonra Nelidov Bulgaristan'in iggalini igeren yeni bir öneriyi Petersburg'a sunmugtur. Bu öneride Rus kargiti olan hükümetin ortadan kaldirilmasi igin Rus kuvvetlerinin Varna ve Burgaz'a gelmesi öngörüldü. Rus birliklerinin burada kalacagi alti aylik sürede baginda Rus komiserinin oldugu bir ekip galigacak ve bir dizi uygulama hayata gegirilecekti. Bu kapsamda gegmig siyasi faaliyetler igin ceza getirilmemesi,
56 BOA, Y.PRK.TKM., 10/34, lef 3-4, 20 Mart 1303 (R.)/1 Nisan 1887.
57 Kosik, Vremya Razriva Politika Rossii v Bolgarskom Voprose, 26.
58 Jelavich, Balkan Tarihi 1, 404, 405.
anayasada degigiklik yapilmasi ve Rus subaylarinin igerisinde olacagi bir ordu düzenlemesi önerildi. Ancak bu proje ^ar tarafindan kabul edilmedi. ^ünkü III. Aleksandr ülkesini savagla dolu bir yola sokmak istemiyordu. Buna kargin yeni Bulgar prensini segmekle görevli olarak toplanan özel meclis galigmalarina hiz vererek hareket etmekteydi. Bir süre sonra da Bulgar siyasetgilerin destegini alan Stambolov, Alman Sachsen-Couborg-Gotha Dükü Ferdinand'in Agustos 1887'de yeni Bulgar prensi olarak segilmesini saglamigtir. Ferdinand'in Bulgar prensi olarak segilmesi kargisinda Nelidov gagkinligini gizleyememig, II. Abdülhamid'in bu tutumu ile en yakin ve güglü komgusunun Rus imparatorlugu oldugunu unuttugunu ifade etmigtir.59 Bu noktada II. Abdülhamid'in Almanya ile yakin iligkiler tesis etmeye galigtigini ifade etmeliyiz. II. Abdülhamid'e göre Rusya'ya kargi izlenecek politikada mutlak surette bir destekgi ortaga ihtiyag vardi ve bu ortak da demiryollari ile gelen Almanya idi.60
Ayrica Nelidov'un Bulgar sorununda gergeklegtirdigi bütün faaliyetlerin Osmanli yönetimi tarafindan dikkatli bir bigimde takip edildigini de eklemek gerekir. Esasinda onun Bulgar sorununda gösterdigi bu denli faaliyetler Osmanli Devleti'nin Rus yönetimine kargi mesafeli durmasi gerektiginin ispati niteligindeydi. Dolayisiyla Rus Elgi Nelidov'un Osmanli dostu olmadigi bilinen bir husustu ve bu durum evraklarda da ifade edilmekteydi.61 Hatta 1889 yili Haziraninda Nelidov'un Osmanli Devleti'ne büyük zararlar verebilecek faaliyetleriyle bilinen Panslavist Partisi'nin bir mensubu oldugu ve bu nedenle de Osmanli Devleti'nin Almanya ile yakinlagmasina kargi hareketlerde bulunabilecegi bildirilmekteydi.62
Bismarck'in 1890 yilindaki istifasi pek gok dengeyi degigtiren bir harekettir. Rusya ve Avrupa devletleri bu istifa sonrasinda yeni ittifak arayiglarina girdigi 1890'li yillarin baglarinda Nelidov'un Bulgar meselesi ile ugragmaya devam ettigi görülmektedir. Nelidov adeta istanbul'daki büyükelgilik görevinin bütün süresini bu meselenin Rus imparatorlugu lehine gözümlenmesi igin gayret sarf ederek gegirmekteydi. O Ferdinand'in Bulgar prensi olarak segilmesine engel olamamigtir. Ancak bunun Rus yönetimi adina kabul edilebilecek bir segim olamadigini da ifade etmekten geri durmamigtir. Bulgar temsilci Pyotr Dimitrov ile yaptigi bir görügmede
59 Kosik, Vremya Razriva Politika Rossii v Bolgarskom Voprose, 25, 54.
60 Yulug Tekin Kurat, "XIX. Yüzyilda Rusya'nin Balkanlar'daki Panslavizm ve Panortodoks Politikasi Kargisinda Osmanli Diplomasisi", Qagda§ Türk Diplomasisi: 200 Yillik Süreg, Haz. ismail Soysal (Ankara: TTK Yayinlari, 1999), 176.
61 BOA, Yildiz Perakende Evraki Arzuhal ve Jurnaller (Y.PRK.AZJ.), 11/80, 29 Zilhicce 1303/28 Eylül 1886.
62 BOA, Y.PRK.EgA., 9/82, lef 1, 2, 19 §evval 1306/18 Haziran 1889.
Avusturya-Macaristan'a bagli ve Katolik dine mensup bir kiginin segimini Rus tarafinin asla onaylamadigini ifade etmigtir.63 Görülecegi üzere Nelidov politikasini bu kez de din unsuru üzerine gevirmigtir.
Elgi Nelidov igin mühim geligmelerden biri 1894 yilinda yaganan pek gok anlagmazlik nedeniyle Bulgar Bakan Stambolov'un istifasi olmugtur. istifadan yaklagik bir yil sonra da kendisine bir suikast düzenlenmigti. Bu hadiseden sonra Prens Ferdinand Rus yönetimi ile düzenli iligkilerin baglamasi gerektigini dügünerek bu yönde hareket etmigtir.64 Bilindigi üzere Stambolov'un naip olarak segilmesi ile birlikte Rus imparatorlugu Bulgaristan ile resmi iligkilerini askiya almigti. Bu arada 1894 yilinin Rusya tarihi agisindan bir bagka önemi tahta III. Aleksandr'in yerine II Nikolay'in gegmesidir. Nelidov'un istanbul'da takip ettigi siyaset II. Nikolay'in tahta gegmesinden sonra da bir degigiklige ugramamigtir. Nitekim Petersburg'a gönderdigi raporlarin bu dönemde de dig politikada saldirgan bir siyaseti igaret eder nitelikte oldugu ifade edilmektedir.65
Stambolov'un istifasindan sonra Nelidov, Bulgaristan ile iligkilerin yeniden baglamasi igin ana engelin ortadan kalktigina inanmaktaydi. Bu yeni kogullarda yeni bir taktik belirlenmesi gerektigini savunuyordu. Artik en acil mesele Bulgaristan tahti varisinin dini meselesiydi ve özgür Slav halkinin yoluna tekrar yön vermek üzere Rusya harekete gegmeliydi.66 Ancak Rus imparatorlugu'nun yeni gari II. Nikolay ve gevresi uzlagmadan yanaydilar ve Nelidov'un saldirgan siyasetini hog kargilamiyorlardi. Bu dogrultuda 1896 yilinda Bulgaristan ile Rusya arasindaki iligkiler yeniden baglamigtir. Bundan sonra Ferdinand'in prensligi bagta Rusya olmak üzere büyük gügler tarafindan taninmig ve Bulgaristan Prensligi ile Dogu Rumeli Vilayeti'nin birlegmesi daimi olarak kabul edilmigtir. Ülke teorik olarak Osmanli Devleti'nin hakimiyeti altinda olsa da hükümetin burada herhangi bir etkisinin olmadigini belirtmek gerekir.67
Nelidov'un Balkanlara yönelik siyasetinin II. Nikolay ile birlikte geri plana dügtügünü belirtmek gerekir. ^ünkü onun eylem gerektiren siyaseti Petersburg tarafindan artik benimsenmemekteydi. Avrupa devletlerinin mevcut durumu, yeni ittifak arayiglari gibi pek gok sebeple II. Nikolay ile birlikte Petersburg'un Osmanli Devleti'ne yönelik siyaseti artik daha
63 Kosik, Vremya Razriva Politika Rossii v Bolgarskom Voprose, 67.
64 Jelavich, Balkan Tarihi 1, 402.
65 ihsan ^omak, "19. Yüzyil Sonunda Rusya'nin Osmanli Devleti Politikasi ve Rusya Karadeniz Donanmasi Kaptani Lev Brusilov'un Gözüyle Rusya'nin istanbul Büyükelgisi A. i. Nelidov", Karadeniz Aragtirmalari 47 (2015): 42.
66 Kosik, Vremya Razriva Politika Rossii v Bolgarskom Voprose, 74.
67 Jelavich, Balkan Tarihi 1, 403.
korumaci hale dönügmügtür. Bir yandan Uzakdogu'yu hedefe koyan Rus Imparatorlugu, diger yanda kendi igindeki azinliklarla sürekli sorun yagayan Avusturya-Macaristan Imparatorlugu ittifak yapmak üzere bir araya gelmiglerdir. 1897 yilinin Nisan ayinda Petersburg'a ziyarete giden Avusturya-Macaristan Imparatoru Josef ile II. Nikolay Yakindogu'da mevcut durumu korumak üzere anlagmiglardir. Daha sonra her iki tarafin dig igleri bakanlarinin kargilikli notalarla bu anlagmayi yazili hale getirmesiyle birlikte Balkanlar'da mevcut durumun korunmasi ve burada herhangi bir sorun olmasi halinde iki devletin anlagmaya varacaklari konusunda söz verilmigtir. Ayrica Balkan devletlerinin toprak taleplerinin dikkate alinmamasi ve Bogazlarin savag gemilerine kapali tutulmasi ilkesi üzerinde de hemfikir olunmugtur. Bu mutabakat Avusturya-Macaristan ile iligkileri belirli bir düzeyde tutmaya galigan Rus yönetimi igin bir zorunluluktu. Ancak ayni mutabakat özellikle Bogazlar konusunda defalarca Rus hükümetine raporlar hazirlayan ve Osmanli topraklari konusunda Ruslarin daha aktif davranmalari gerektigini vurgulayan Büyükelgi Nelidov'un Istanbul'daki görevinin son bulmasina neden olmugtur. ^ünkü mutabakattan bir süre sonra Nelidov Roma'ya tayin edilirken yerine biraz daha ilimli olarak telakki edilen Ivan Alekseyevig Zinovyev atanmigtir.68
Nelidov'un Istanbul'daki büyükelgilik görevinin bittigi ve yerine Zinovyev'in gegecegi ile ilgili bilgi 2 Temmuz 1897 tarihli telgrafla Yildiz'a bildirilmigtir.69 Böylelikle Rus yönetimi Istanbul'da saldirgan bir siyaset takip etmek isteyen Büyükelgi Nelidov'un görevden alinmasi ile Avusturya-Macaristan ile yapilan antlagmanin uygulanacagini göstermig oluyordu.
Sonug
Türk-Rus iligkilerinin mühim bir kavgagi olan Bulgar sorunu 1880'li yillarin bagindan itibaren dönemin bütün büyük güglerinin dähil oldugu uluslararasi bir mesele idi. Rus Imparatorlugu'nun Istanbul Büyükelgisi Aleksandr Ivanovig Nelidov da bu meselenin Ruslar lehine sonuglanmasi igin olaganüstü bir gayret sarf etmig, bu dogrultuda Petersburg ile pek gok proje paylagmigtir. Onun igin Bulgar sorunu §ark meselesinin bir pargasi idi ve mutlak surette Rus Imparatorlugu lehine gözümlenmeliydi. Bu dogrultuda Bulgaristan idarecilerinin kim olacagindan atanmalarina kadar bütün agamalarda duruma müdahil olmaya galigmig, kimi zaman Bulgar temsilcilerle kimi zaman da bagta Sadrazam Kämil Paga olmak üzere II.
68 ^omak, "19. Yüzyil Sonunda Rusya'nin Osmanli Devleti Politikasi", 51.
69 BOA, Yildiz Perakende Evraki Posta Telgraf Nezareti Maruzati (Y.PRK.PT.), 14/104, 2 Temmuz 1897.
Abdülhamid ile görügmügtür. Nelidov'un bu görügmelerde ana hedeflerinden biri Osmanli Devleti'nin Rus imparatorlugu yaninda yer almasini saglamak ve gün gegtikte Rus nüfuzunun azaldigi Bulgaristan topraklarina ortak bir harekat düzenlemekti. Bu nedenle Nelidov'un siyaseti saldirgan olarak nitelendirilmektedir.
Padigah II. Abdülhamid ise Nelidov'un planlarina uyulmasi halinde Osmanli Devleti'nin adeta ugurumun kenarina sürükleneceginin farkinda olarak Bulgar meselesinin halledilmesinde atilacak her türlü adimda büyük güglerin onayini gerektirecek bir siyaset izlemigtir. Dolayisiyla meselenin halledilmesinde Nelidov ile Osmanli yönetimi ayni dügünmemekte idi. Bu baglamda Osmanli idaresi gün gegtikte Almanya'ya yaklagan bir siyaset takip ederken Rus imparatorlugu ile aradaki mesafeyi de agmaktaydi.
^ar III. Aleksandr'in yerine II. Nikolay'in tahta gikmasi Nelidov'un istanbul'daki kariyerinin bitmesine neden olan bir degigikliktir. ^ünkü II. Nikolay neredeyse bütün dikkatini Uzakdogu'ya gevirdiginden adeta bir dügüm haline gelen §ark meselesinde en azindan bir süreligine mevcut durumu korumayi amaglamigtir. Rus yönetiminin bu tavir degigikligi sonucunda 1897 yilinda Nelidov'un istanbul'daki görevine son verilmigtir.
Bulgar sorununun Rusya tarihi agisindan en önemli sonuglarindan birisi de güphesiz Panslavizm dügüncesinin aldigi yaradir. Nelidov da bu dügüncenin savunucularindan biri olarak Bulgarlar üzerinde Rus nüfuzunu saglamlagtiramamig ve Bulgaristan'da olugan idari sistemi kontrol altinda tutma girigimleri bagarisizlikla sonuglanmigtir.
Netice itibariyla Bulgar sorunu dönemin Avrupa devletleri arasinda olugturulan ittifaklari etkileyecek mahiyette bir meseleydi. 19. yüzyilin sonunda yeniden olugan ittifaklar gergevesinde Rus imparatorlugu ile Avusturya-Macaristan arasinda bir ittifak gergeklegmigti. Diger büyük gügler arasinda da ittifak arayiglari söz konusuydu. Ayrica Bulgar sorunu bagta Osmanli Devleti olmak üzere farkli unsurlari bünyesinde barindiran devletler agisindan ciddi bir tecrübe olarak görülmektedir. Devam eden süregte özellikle Balkanlar'da var olan ve gittikge büyüyen ekonomik ve sosyal problemlerin gözümlenmesinde Bulgar sorunu gelecege yönelik gikarimlar yapilabilecek bir süregtir.
Kaynakga
Ar§iv Belgeleri
BOA (Bagbakanlik Osmanli Argivi). HR.TH. (Hariciye Nezareti Tahrirati), 68/20, 21 Tegrinisani 1302 (R.)/3 Aralik 1886.
BOA. HR.TO. (Hariciye Nezareti, Tercüme Odasi), 291/75, lef 1, 13 Temmuz 1887.
BOA. Y.PRK.AZJ. (Yildiz Perakende Evraki Arzuhal ve Jurnaller), 11/80, 29 Zilhicce 1303/28 Eylül 1886.
BOA. Y.PRK.E^A. (Yildiz Perakende Evraki Elgilik, §ehbenderlik ve Ategemiliterlik), 5/51, 4 Agustos 1886.
BOA. Y.PRK.E^A. 9/82, lef 1, 2, 19 §evval 1306/18 Haziran 1889.
BOA. Y.PRK.PT. (Yildiz Perakende Evraki Posta Telgraf Nezareti Maruzati), 14/104, 2 Temmuz 1897.
BOA. Y.PRK.TKM (Yildiz Perakende Evraki Tahrirat-i Ecnebiyye ve Mabeyn Mütercimligi), 10/34, lef 1-4, 20 Mart 1303 (R.)/1 Nisan 1887.
Kitaplar ve Süreli Yayinlar
Aslan, Mahir, "Rus Kaynaklarin Igiginda Slavseverlik ve Politik iz Dügümü Panslavizm", Vakanüvis 3/2 (2018): 51-83.
Arslan, Ali ve Bülent Yildirim. "Fiili Bagimsizlik Sürecinde Bulgaristan Emareti ve Osmanli Devleti'nin Tutumu (1878-1908)". Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 15/1 (2013): 225-238.
Aydin, Mahir. "Bulgaristan Komiserligi." Belgeler XVII/21 (1996): 71-120.
--------. "Tophane Konferansi Dogu Rumeli'ye Veda." Tarih Dergisi 53 (2011):
115.174.
Aydin, Mithat, "19. Yüzyil Ortalarinda Panslavizm ve Rusya", Pamukkale Üniversitesi Egitim Fakültesi Dergisi 15 (2004): 73-82.
gelik, M. Bilal ve ismail Bülbül. "Peter Andreevig Tolstoy'un istanbul Elgiligi (1702-1714)." Karadeniz Ara§tirmalari 19 (2008): 51-66.
gomak, ihsan. "19. Yüzyil Sonunda Rusya'nin Osmanli Devleti Politikasi ve Rusya Karadeniz Donanmasi Kaptani Lev Brusilov'un Gözüyle Rusya'nin istanbul Büyükelgisi A. i. Nelidov". Karadeniz Ara§tirmalari 47 (2015): 3952.
Ekici, Nuray. "Bulgar Devleti'nin Geligmesi (1878-1908)." Balkanlar El Kitabi C. I. (gorum/Ankara: Karam Yayinlari, 2006): 528-541.
Erim, Nihat. Devletlerarasi Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri. C. I (Osmanli imparatorlugu Andlagmalari). Ankara: TTK Basimevi, 1953.
Galyamigev, A. N. "Evgeniy Petrovig Novikov-russkiy istorik i diplomat XIX veka." istorigeskaya pamyat i ob§estvo: epohi, kulturiy, lyudi: materiali naug. konf. posvya§. 90-letiyu ist. obrazovaniya v Sarat. un-te., Pod. red. A. N. Galyamigeva. Saratov, 2008, 195-200. Gencer, Ali ihsan. "Ayastefanos Antlagmasi." TDViA. C. 4. 225.
--------. "Berlin Antlagmasi." TDViA. C. 5. 516-517.
Eruz, A. Fulya. "Yali." TDViA. 43. 301-305.
Halagoglu, Yusuf. "Bulgaristan-Osmanli Dönemi." TDViA. C. 6. 396-399. Jelavich, Barbara. Balkan Tarihi 1, 18. ve 19. Yüzyillar, ^ev. ihsan Durdu vd.
Istanbul: Küre Yayinlari, 2006. Karaca, Ali. "§äkir Paga." TDViA. C. 38. 307-308.
Karal, Enver Ziya. Osmanli Tarihi. C. VIII (Birinci Megrutiyet ve istibdat
Devirleri 1876-1907). Ankara: TTK Yayinlari, 2007. Konak, ismet. "Diplomat P. A. Tolstoy'un Elgiligi ve Osmanli'ya Dair
izlenimleri." Tarih incelemeleri Dergisi XXX/2 (2015): 507-524. Kosik, V. i. Rossiya Politika ve Bolgarii 1879-1886. Moskva: Akademiya nauk SSSR, institut slavyanovedeniya i balkanistiki, 1991.
--------. Vremya Razriva Politika Rossii v Bolgarskom Voprose 1886-1894 gg.
Moskva: institut slavyanovedeniya i balkanistiki RAN, 1993. Kurat, Akdes Nimet, "Panslavizm", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Cografya
Fakültesi Dergisi XI/2-4 (1953): 241-278. Kurat, Yulug Tekin. "XIX. Yüzyilda Rusya'nin Balkanlar'daki Panslavizm ve Panortodoks Politikasi Kargisinda Osmanli Diplomasisi.", Qagda§ Türk Diplomasisi: 200 Yillik Süreg, Haz. ismail Soysal. Ankara: TTK Yayinlari, 173-189.
Kutlu, Sacit. Milliyetgilik ve Emperyalizm Yüzyilinda Balkanlar ve Osmanli
Devleti. istanbul: Bilgi Üniversitesi Yayinlari, 2007. Muähedät Mecmuasi. C. IV. Ankara: TTK Yayinlari, 2008. --------. C. V. Ankara: TTK Yayinlari, 2008.
Özcan, Tugrul. "Kurumsallagma Sürecinde Bulgar Milli Meclisi (1879-1885)."
Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11/25 (2014): 99109.
-------- . "The Nascency of Bulgarian National Identity from Autonomy to
Independence." Glimpses of Balkans Cultural History Ed. Abidin Temizer Ankara: Gece Kitapligi, 2017, 69-95. Teplov, V. Russkie Predstaviteli v Tsargrade 1496-1891, istorigeskiy ogerk. S. Peterburg: 1891.
Tolstoy'un Gizli Raporlarinda Osmanli imparatorlugu. ^ev. ibrahim Allahverdi, Haz. ilyas Kemaloglu. istanbul: Yeditepe Yayinlari, 2009.
Unal, Fatih. "Rus Ressam Zaharov'un Hatiralannda Istanbul." Ordu Universitesi Sosyal Bilimler Ara§hrmalan Dergisi 4/9 (2014): 16-26.
Tezler
Omer Kilig, "§arki Rumeli Turklerinin Sesi: "Hilal" Gazetesi (1883-1885)."
Yayinlanmamig Yuksek Lisans Tezi, Selguk Universitesi, 2010. Rekun, Mikhail Sergeyevich. "Empire Unguided: Russo-Bulgarian Relations,
1878-1886." PhD Thesis, Northeastern University, 2016. §en, Ismail. "Sadrazam Kibrisli Mehmet Kamil Pa§a (1832-1913)." Yayinlanmamig Doktora Tezi, Ankara Universitesi, 1995.
^evrimigi Kaynaklar
Novoye Vremya, http://elib.shpl.ru/ru/indexes/values/38519 (18.04.2020) Teplov, Vladimir Aleksandrovig,
http://az.lib.ru/t/teplow_w_a/text_2012_bibliografia.shtml (11.04.2020)
