CC BY
43
ИЗДАТЕЛЬСКОЕ ДЕЛО. ФИЛОЛОГИЯ
УДК 81'35:811.161.3(035)
I. А. Гапоненка
Беларуси дзяржауны ушверсгот
БЕЛАРУСКАЕ КН1ГАДРУКАВАННЕ XIX - ПАЧАТКУ ХХ СТАГОДДЗЯ: ХАРАКТЭРНЫЯ АСАБЛ1ВАСЦ1
У артыкуле абазначана непасрэдная залежнасць працэсу фарм1равання нарматыунай шсь-мовай мовы ад стану нацыянальнага кнiгадрукавання. Ахарактарызавана выключная знач-насць перыяду Х1Х - пачатку ХХ ст. у псторьп беларускага друку i беларускай лггаратурнай мовы. Прааналiзаваны адметныя аcаблiваcцi беларускага кшгавыдавецкага працэсу указанага перыяду. Апicаны знешнiя умовы развщця беларускага друку Х1Х - пачатку ХХ ст., у пры-ватнаcцi па розных крынщах выяулены цыркуляры i цэнзурныя раcпараджэннi, якiя усклад-нялi выхад у свет беларуcкiх кшг. Устаноулена сувязь выдавецкай актыунасщ з асноунывш ве-хамi грамадска-палггычнай псторып беларускага народа i вызначаны этапы развщця беларускага кнiгадруку Х1Х - пачатку ХХ ст. Паказана штэнаунасць беларускага выдавецкага працэсу у абазначаны час, у тым лжу на фоне кшгавыдання на шшых мовах. Названы асноу-ныя цэнтры беларускага кнiгадрукавання у гэты перыяд (Пецярбург, Вiльня, Мiнcк) i ацэнены iх уклад у беларускае кшгавыданне. Акрэслена cпецыфiка графiчнага афармлення беларусшх кнiг Х1Х - пачатку ХХ ст., якая заключалася у паралельным выкарыcтаннi двух шрыфтоу (лацiнcкага i шрылщкага), абгрунтаваны прычыны графiчнай дваютасщ i пстарычных змен у суадносшах шрыфтоу. Зроблены вывад, што факт функцыянавання мовы у лiтаратурна апра-цаваным выглядзе быу адным з важнейшых i мацнейшых стымулау станаулення беларускай нацыянальнай мовы.
Ключавыя словы: моунае станауленне, нарматыунасць, кнiгадрукаванне, выдавецш пра-цэс, выдавецш цэнтр, перыядычнае выданне, графжа, графiчная два1стасць.
I. A. Gaponenko
Belarusian State University
BELARUSIAN BOOK PRINTING OF THE XIX -BEGINNING OF THE XX CENTURY: CHARACTERISTIC FEATURES
The article indicates the direct dependence of the formation of regulatory writing from the state of national publishing. The exceptional importance of the period of XIX - beginning of the XX century in the history of the Belarusian press and the Belarusian literary language is characterized. The features of Belarusian book publishing process are specified for this period. The environmental conditions of the Belarusian printing of XIX - beginning of the XX century are described, in particular, according to various sources, the circular notes and censorship instructions which restricted and made complicate the release of the Belarusian books are identified. The relation of the Belarusian printing activity with the major milestones of social and political history of the Belarusian people is emphasized, and the stages of Belarusian printing of the XIX - beginning of the XX century are established. The intensity of the Belarusian publishing process of that period is reported and compared with the book printing in other languages. The major centers of Belarus-ian printing of the XIX - beginning of the XX century (St. Petersburg, Vilnius, Minsk) are named and their contributions to the Belarusian book publishing are estimated. The specific features of the graphic design of Belarusian books of the XIX - beginning of the XX century, which is characterized with the simultaneous application of two fonts (roman and cyrillic fonts), is outlined. The reasons of graphical duality and historical changes in the application ratio of roman and cyrillic fonts are emphasized. It is concluded that the fact of performance of Belarusian language in the literary adopted form was one of the most important and the most powerful impact of establishment the Belarusian national language.
Key words: linguistic formation, regulatory, printing, publishing process, Publishing Center, periodicals, graphic, graphic duality.
Уводзшы. Развщцё мовы i удасканаленне кампанентау яе сютэмы падпарадкоуваецца уласным унутраным законам. Аднак надзвычай iстотную ролю у гэтым працэсе адыгрываюць i аб'ектыуныя пазалiнгвiстычныя прычыны. Фактарам, ад якога у найбольш значнай ступеш залежыць штэншунасць фармiравання шсьмо-вай мовы i узровень яе нарматыунасщ, з'яуля-ецца стан нацыянальнага кшгадрукавання. Чым больш кнiгадрук арганiзаваны, дасканалы i раз-настайны, тым вышэй патрабаваннi да друкава-нага слова. I наадварот, калi нацыянальнае кш-гадрукаванне развiта слаба цi знаходзщца у за-няпадзе, кнiгi на нацыянальнай мове друкуюц-ца нерэгулярна щ увогуле не выдаюцца, пас-лабляецца i увага да моуных нормау. Па словах Янкi Купалы, «газет кнiжак мовай чэй най-болей друкуюць, паважаюць тых людзей, любяць i шануюць».
У псторьп новай беларускай лiтаратурнай мовы i беларускай кнiгi асаблiвае значэнне мае перыяд XIX - пачатку ХХ ст. Як вядома, з 1830-х гадоу пад уплывам разнастайных паза-моуных прычын пасля доугага перарыву узнау-ляецца беларуская лiтаратурна-пiсьмовая тра-дыцыя. На працягу XIX ст. i у першыя дзесящ-годдзi XX ст. беларусюя кнiгi усё больш упэу-нена прабiваюць сабе дарогу у свет, i разам з гэтым набiраюць сiлу працэсы моунага станау-лення.
У артыкуле ажыццяуляецца спроба праана-лiзаваць спецыфiчныя рысы беларускага кшгадрукавання XIX - пачатку XX ст. - выключна значнага перыяду у гiсторыi станаулення беларускай мовы, калi на фоне нацыянальна-куль-турнага адраджэння фактычна закладвауся яе фундамент i вызначалiся напрамю далейшага развiцця.
Асноуная частка. Беларуси кнiгадрук XIX - пачатку XX ст. характарызуецца паводле наступных параметрау.
1. Легальнасць беларускага кшгадрукавання Х1Х - пачатку ХХ ст. Гэта адна з важнейшых адзнак знешняй гiсторыi мовы, якая непасрэдна уплывае на моуна-выдавецю працэс. Гiсторыкi беларускага мовазнауства пры апiсаннi беларускай моунай сггуацын XIX - пачатку XX ст. рэгу-лярна узгадваюць факт забароны беларускамоу-нага друку царскiмi уладам1 Зауважым аднак, што не юнуе адзiнай версii адносна таго, калi канкрэтна i якой афiцыйнай паперай гэтая заба-рона была уведзеная. У розных навуковых пра-цах ф^уруе розны набор адпаведных дат i даку-ментау. Так, у «Псторыи беларускай лггаратур-най мовы» I. I. Крамко, А. К. Юрэвiч, А. I. Яно-вiч упамiнаецца цэнзурнае распараджэнне 1847 г., наюраванае супраць мясцовага сепара-тызму, цыркуляр 1859 г., яюм забараняуся друк
з выкарыстаннем лацiнскага шрыфта1, i больш разгорнуты яго варыянт у выглядзе «Часовых правiлау па цэнзуры» 1862 г. [1, с. 10]. Л. М. Шакун у «Псторыи беларускай лгаратур-най мовы» абагульнена спасылаецца на «цэлы шэраг спецыяльных пастаноу царскiх улад аб забароне беларускага кшгадрукавання, асаблiва лацiнскiмi лiтарамi» [2, с. 180]. У манаграфи «Лексiкалогiя сучаснай беларускай лгаратурнай мовы» гаворка iдзе пра адзш абмежавальны цыркуляр, датычны непасрэдна беларускага ла-цiнамоУнага друку, прычым датуецца ён 1867 г. [3, с. 85]. З гэтай жа датай звязвае «афщыйную забарону выкарыстання беларускай мовы для уах вiдау лггаратуры» i Л. Лыч [4, с. 29]. С. Токць упамшае валуеусю цыркуляр 1863 г., якi забараняу выпуск дыдактычнай лiтаратуры на украшскай мове i мог аутаматычна распау-сюджвацца на беларускiя выданнi [5, с. 127].
Разнародныя даныя адносна забароны бела-рускага друкаванага i вуснага слова у XIX ст. яшчэ у 1928 г. падрабязна прааналiзавау А. Шлюбскi. На аснове больш за 200 крынщ па тэме, ён прыйшоу да высноу, што забарона беларускага друку адбылася у 1859 г. у сувязi з лацiнскiм алфавiтам, а усе ранейшыя i пазней-шыя даты не пацвярджаюцца фактамi.
Нягледзячы на тое, што беларусю друк у XIX ст. не меу яуных фармальных перашкод i у гэ-ты час беларускамоуныя выданш рознай iдэйнай скiраванасцi больш щ менш рэгулярна траплялi у свет, агульную палiтыку расiйскага урада на беларусюх землях нiяк не выпадае лiчыць спры-яльнай. Уцiск беларускага друкаванага слова праводзiуся на падставе разнастайных цырку-лярау, што быт выдадзены у адносiнах да iншых нацыянальных меншасцяу у Iмперыi. Перманен-тныя русiфiкатарскiя дзеяннi сведчаць, што улады не маглi згадзiцца з вольным разввдём лiтаратур на «бЪлорусскомъ и малорусскомъ нарЪчiяхъ русскаго языка». Дазволы ж на выхад асобных беларусюх кнiг, калi i выдавалюя, то толью з мэтай «беларуса зрабiць русюм, iншы раз нават i пры дапамозе беларускай мовы» [6, с. 336-337]. Ёсць шфармацыя i аб спробах друкавання у гэты час вучэбных кнiг на «беларускай гаворцы» з мэтай нiвелiроукi польскага уплыву на адукацыйную сферу [7, с. 89, 95]. Вядомы i канкрэтныя пры-хiльнiкi таюх падыходау да беларускага пытання, напрыклад князь П. Д. Святаполк-Мiрскi, яю падт-рымлiвау беларускасць, будучы перакананым, што беларуская iдэя дапаможа запаволщь апалячванне беларусау i дазволiць вярнуць «страчаныя» сла-вянсюя землi i народы ва улонне Расii [8, с. 76]. Прауда, у перыяд пасля паустання 1863 г.
1 Фармальна ён адноиуся да украшскай мовы, але фактычна распаусюджвауся [ на беларускую.
падобныя эксперыменты был1 спынены { «друка-ванаму беларускаму слову была вызначана своесабл1вая рэзэрвацыя у межах этнаграф1чнай лггаратуры. <...> У асяродцз1 прысланага у Беларусь пасьля 1863 г. чынавенства пашырылася тэн-дэнцыя поунага адмауленьня этнакультурнай шшасьщ беларускага насельнщтва» [9, с. 81].
На сённяшш дзень найбольш пераканаучым выглядае пункт погляду Н. Б. Мячкоускай, якая абгрунтавана сцвярджае, што у стропм сэнсе «... у XIX стагоддз1 не было урадавых забарон публшаваць увогуле што-небудзь на украшскай 1 беларускай мове». Рэпрэси был1 наюраваныя на змест публшацый, а у яшчэ большай ступе-ш - на шрыфт, а менав1та лащнку, якая л1чыла-ся польсюм шрыфтом, { таму «выклшала большую варожасць вялшадзяржауных шавшютау, чым сама мова» [10, с. 55-56].
2. Этапы разв1цця беларускага кмгадруку Х1Х - пачатку ХХ ст. Беларуская выдавецкая дзейнасць разглядаемага перыяду працякала не-раунамерна 1 нестабшьна. Перыяды яе актывь зацьп I спаду был1 напрамую звязаны з асноу-ным1 вехам1 грамадска-пал1тычнай псторып бе-ларускага народа.
Так, рост щкавасщ да беларускай нацыяна-льнай культуры на пачатку XIX ст. садзейшчау таму, што у 30-40-я гады беларусюя творы, яюя дагэтуль распаусюджвалюя толью у рука-шсным выглядзе, пачынаюць трапляць у русю { польсю друк { нават выходзщь асобным1 выдан-ням1. У гэты час друкуецца анашмная л1тарату-ра (напрыклад, у 1845 г. у друку з'яуляецца урывак анашмнай паэмы «Энеща навыварат»), а таксама творы першых беларускамоуных т-сьменшкау (Я. Баршчэускага, Я. Чачота). Але гэтыя пачынанш не атрымат шырокага развщ-ця у сшу тых грамадска-пал1тычных абставш, яюя склалюя пасля падаулення рэвалюцыйных выступленняу 1830-х гадоу.
Сапраудны пад'ём беларускамоунай лггара-турнай творчасщ I выдавецкай дзейнасщ наз1ра-ецца у другой палове XIX ст., кал пад уплывам грамадскага руху, «а таксама у сувяз1 з неабход-насцю пашырэння кантынгенту шсьменных людзей для далейшага развщця кашталютыч-най вытворчасщ царсю урад быу вымушаны правесщ некаторыя пераутварэнш у галше ас-веты { друку» [11, с. 91]. I хоць рэакцыйны курс царызму на беларусюх тэрыторыях, наюраваны на руафшацыю краю, не дазвол1у у поунай меры праявщца станоучым грамадска-палпыч-ным зменам (напрыклад, для Беларус юнават своеасабл1выя, больш жорстюя, чым увогуле у 1мперып, цэнзурныя правшы [11, с. 92]), на рэвалюцыйнай хват 50-60-х гадоу выходзяць з друку асобныя творы А. Рытнскага, П. Ба-грыма, п'есы В. Дунша-Марщнкев1ча, а такса-
ма значная колькасць творау публщыстычнага жанру, з'яуляецца першая беларускамоуная газета - «Мигуск^а Prauda» К. Калшоускага. Ад-нак пасля паражэння паустання 1863 г. выхад беларусюх кшг спыняецца амаль на паустагод-дзя. З 1863 па 1889 г. у межах Расшскай ¡мпе-рып не з'явшася у друку шводнага твора на беларускай мове [12, с. 5].
Ажыуленне беларускай лггаратуры I выдавецкай дзейнасщ зноу наступае толью у самым кан-цы 80-х гадоу XIX ст. у сувяз1 з новай рэвалю-цыйна-вызваленчай хваляй. 90-я гады XIX ст. { першыя некалькi гадоу XX ст. з'яуляюцца часам выхаду у свет публщыстычных { мастацюх, перакладных { арыгшальных, анашмных { аутарсюх выданняу. У гэты перыяд выходзяць творы Ф. Багушэв1ча, Я. Лучыны, А. Ельскага, А. Пшчолю, М. Кос1ч, перавыданш анан1мнай паэмы «Тарас на Парнасе», публ1цыстычныя выданш «Xто праудзивы прыяцель бедного народу», «DziadZka ЛПоп ...» 1 шш. За апошняе дзесящгоддзе XIX ст. у межах царскай Расп выйшла 9 беларусюх брашур агульным аб'ёмам каля 160 с., за мяжой (Жэнева, Кракау, Познань, Львоу) з'явшася 8 кшжак удвая большага аб'ёму [паводле 13, с. 65]. З выдавецкай спадчыны першых гадоу XX ст. варта указаць 3 лондансия беларускамоуныя аптацыйныя выданш Польскай Сацыялютычнай Партыи (ППС), «якiя пашырал у народзе асновы рэвалюцыйнай думю I адначасова папулярызавал беларускую мову» [13, с. 68], выданш беларускага «Круга» («Круг беларускай народнай асветы I культуры») у Пецярбурзе («Калядная шсанка», «Вел1кодная п1санка», «Казк1», «Вязанка» Яню Лучыны), выданн1 «1апка Muzykant», «WiedZma», «Пес'ни», «Царская гаспадарка», яюя Е. Туронак л1чыць вы-дадзеным1 у Кракаве групай беларускiх гра-мадск1х дзеячау у складзе В. !ваноускага, М. Фальскага 1 С. Багушэускага [13, с. 75].
ктотна, што у канцы XIX ст. друкаванне кшг на беларускай мове становщца рэгуляр-ным: пачынаючы з 1891 г. беларусюя кн1г1 з'яу-ляюцца кожны год, а наяунасць прамой пераем-насц1 абумоул1вае фарм1раванне пэуных выда-вецка-л1таратурных { п1сьмовых традыцый.
Але нягледзячы нават на так1я сур'ёзныя змены у выдавецкай дзейнасц1, атуацыя з беларускай кн1гай застаецца у прынцыпе нязмен-най. Як { раней «... кшга на беларускай мове выходзщь спарадычна, без пэунай с1стэмы. Як у Расп, так { за мяжой адсутшчаюць выдавецт-вы, як1я займал1ся б сютэматычным выданнем беларускай кн1г1. З'яуленне кожнай кн1г1 - гэта шщыятыва нейкай прыватнай асобы ц1 групы энтуз1ястау» [14, с. 124].
Паваротным момантам у г1сторы1 беларускага кшгадрукавання I беларускай л1таратурнай
мовы з'явiуся 1906 год2. Пасля таго, як «законам аб свабодзе друку» было адменена табу на беларускую кшгу, у выдавецкай справе ад-бываюцца кардынальныя змены, назiраецца свайго роду якасны скачок. У каротю час ства-раюцца буйныя беларускiя выдавецтвы i выда-вецкiя аб'яднаннi, прыкметна павялiчваюцца колькасныя паказчыкi выхаду беларускiх кнiг, пашыраецца жанрава-стылiстычная дыферэн-цыяцыя лiтаратурнай мовы.
На рэвалюцыйнай хвалi 1905-1907 гг. нарад-жаецца i легальны беларусю перыядычны друк. На фоне рускамоунай прэсы беларускiя газеты i часошсы уяулялi сабой «абсалютна новы тып грамадска-палiтычнага i лiтаратурнага выдан-ня... Друк на роднай мове не толью заваёувау чытацкую аудыторыю, а паступова пераходзiу да кiравання нацыянальна-дэмакратычным ру-хам у ПаУночна-Заходнiм краЬ> [16, с. 8].
У перыяд са жнiуня 1906 да студзеня 1907 г. выходзша газета «Наша доля». У лютападзе 1906 г. выйшау першы нумар газеты «Наша Н> ва». У 1912 г. у асобны часопiс «Саха» выдзя-ляецца сельскагаспадарчы аддзел «Нашай Нь вы». Сярод iншых перыядычных выданняу можна назваць дзiцячы i краязнаучы часопiс «Лучынка» (Мiнск, 1913-1914), газету клерыка-льнага накiрунку «Б1е!агц8» (Вшьня, 19131914), сатырычны часопiс «Кратва» (Вiльня, 1912), студэнцкi часопiс «Ранща» (Пецярбург, 1914) i iнш. Р. Лшднэр прыводзiць спiс з 32 пе-рыядычных беларускамоуных выданняу за пе-рыяд з 1900 па 1918 г. [17, с. 39].
Выключную ролю у станауленш беларускай нацыянальнай iдэнтычнасцi, беларускай лгара-туры i беларускай лiтаратурнай мовы адыграла газета «Наша Нiва». Значэнне гэтага выдання у тым, што сам факт яго выхаду з свет «быу прынцыповым крокам на шляху папулярызацып той iдэi, што беларуская нацыя iснуе як бела-рускамоуная супольнасць» [18, с. 188]. Беларуская штэл^енцыя, якая гуртавалася вакол гэ-тага выдання, неаспрэчна паспрыяла таму, што
2 Прынята л1чыць, што царсю указ, яю дазваляу легал1заваць беларускамоуную выдавецкую дзейнасць, з'яв1уся рэакцыяй уладау на рэвалюцыйныя падзе1 1905 г. Аднак фактычна ён быу выдадзены яшчэ напярэдадт рэвалюцы1 - 12 (25) снежня 1904 г., а значыць не быу непасрэдна звязаны з рэвалюцыйным1 падзеям1 1905 г. Прычынай з'яулення указу не выпадае л1чыць узровень попыту на беларускую кшгу, яю на пачатку XX ст. быу яшчэ невысоюм. Не мог ён быць [ вынжам рэакцы1 на патрабавант тагачасных беларусюх палпычных партый, у праграме яюх у прынцыпе моунае пытанне завострана не уздымалася. Xутчэй за усё, на думку даследчыкау, згаданыя моуныя саступю павшны быт нейтрал1заваць з дапамогай дазволенай беларускай кнт з цэнзурна узгодненым зместам польсю палпычны уплыу, яю на пачатку XX ст. гстотна пашырыуся на беларусюх землях [15, с. 44].
«на пачатку XX ст. беларусы упершыню выйш-лi на пстарычную авансцэну як нацыя у сучас-ным разуменнi гэтага слова, ^ нягледзячы на розныя цяжкасцi, здолелi сцвердзiць сябе у гэ-тым становiшчы. Вельмi рамантычная i маларэ-альная, як здавалася напачатку, беларуская на-цыянальная iдэя ... усё ж знайшла увасабленне у рэчаiснасцi» [19, с. 3].
Не усе перыядычныя выданш былi адноль-кава уплывовым^ зыходзячы як са свайго змес-ту, так i па прычыне рознай працягласцi i перы-ядычнасщ выхаду у свет. Дзейнасць большасщ з iх доужылася на працягу аднаго года (напрыклад, «Беларусь», Менск, 1905; «Беларуси шлях», Менск, 1918; «Вольны край», !гумен, 1917, i iнш.), а каля 10 газет i часопiс выйшлi толью па аднаму разу («KrywiCanin», Вшьня, 1918; «Вольная Думка», Капыль, 1911, «Самасейка», б. м., 1914, i iнш.)3. Аднак не-сумненнай выглядае iх роля у «грамадскай акцэптацыи беларускай мовы як мовы зносш паза сялянскiм асяроддзем» [17, с. 38]. Пуб-лiцыстыка беларускамоуных легальных выдан-няу прыцягнула увагу да праблем мовы як асновы для самавызначэння нацыi i увогуле паспрыяла фармiраванню грамадскай свядомас-цi у рэчышчы беларускага нацыянальнага ад-раджэння [16, с. 12-15].
На развщцё беларускага кшгадрукавання адмоуна пауплывала першая сусветная вайна: у
1914 г. прыкметна скарачаецца друкаванне беларусюх кшг, перастаюць выходзщь мнопя перыядычныя выданш (восенню 1914 г. - «Лучынка», у студзеш 1915 г. - «Саха», а у жшуш
1915 г. выходзщь апошш нумар «Нашай Н> вы»), спыняецца iснаванне беларускiх выдавец-твау. Але поунасцю лiтаратурная i выдавецкая дзейнасць не защхае: у 1915 г. працуюць выдавецтвы «Вясёлка», «Беларускае выдавецкае таварыства», пазней беларускiя кшп друкуюц-ца у выдавецтве «Вольная Беларусь», у 1916 г. у Вшьш пачынае выходзiць газета «Нотап», а у Петраградзе - «Дзяннща», «SwietaC». Усе гэтыя факты сведчаць пра тое, што «. беларуская лiтаратура была ужо на таюм узроУнi, што, нягледзячы на усе цяжкасщ, развщцё яе працягва-лася, лгаратурны працэс стау грамадскай з'явай» [14, с. 38].
3. 1нтэнаунасць беларускага выдавецкага працэсу у Х1Х - пачатку ХХ ст. У XIX ст. беларуская ктга прабiвалася у свет з вялiкiмi цяжкас-цямi. За усё XIX ст. (да 90-х гадоу) выйшла усяго 38 беларусюх выданняу [20, с. 203]. З канца
3 На Украше, для параунання, у аналапчны перыяд толью у Юеве рэгулярна выдавалася 7 перыядычных выданняу на роднай мове, а яшчэ больш багатай была украшская перыёдыка у падаустрыйскай Галщып [12, с. 27].
XIX ст. выдaвeцкi пpaцэc cтaнoвiццa бoльш штэншуным. Taк, зa пepыяд з 1S91 na 19G6 г. з'явiлacя кaля 4G тoлькi acoбныx бeлapycкix выдaнняy [21, c. 42]. Сiтyaцыя з выдaннeм бeлapycкix кнiг яшчэ бoльш зayвaжaльнa змяня-eццa з 19G6 г. Taк, з 19G6 na 1915 г. выйшлa пpыблiзнa 1GG бeлapycкix кнiг i бpaшyp [21, c. 43].
Aднaк выдaннe m бeлapycкaй мoвe aжыццяy-лялacя бoльш мapyднa, чым нa iншыx мoвax. Ha-пpыклaд, нa пepшaй выcтaвe дpyкaвaныx твopaУ y 19GS г. «экcпaнaвaлicя кнiгi 23 S52 нaзвay нa 44 мoвax... Пa мoвax выдaння яны paзмяpкoyвa-лicя нacтyпным чынaм: pycкaя (1S 2S6), пoльcкaя (2G63), нямeцкaя (779), яypэйcкaя (б54), лaтыш-cкaя (557), эcтoнcкaя (3G3), тaтapcкaя (299). У кaнцы cniœa ycлeд зa S кнiгaмi m япoнcкaй мoвe нaзвaныя i 5 ктг нa бeлapycкaй мoвe. ...Ha бeлapycкaй мoвe зaфiкcaвaнa 2 neph^bramM вы-дaннi. Ha яypэйcкaй - 29, m лiтoycкaй - 11, m yкpaiнcкaй - 7 нaзвay» [22, c. 14б-147]. A пaвoд-лe H. Ю. Бяpoзкiнaй, m пpaцягy 191G г. y Pacii выйшлa б49 нaзвay кнiг m лaтышcкaй мoвe, 454 - m эcтoнcкaй, 313 - нa тaтapcкaй i тoлькi 14 - m бeлapycкaй. С. X. Aлeкcaндpoвiч ... пpывoдзiць iншyю лiчбy - 29 [11, c. 12S].
4. Асноуныя цэнтры беларускага кшгадрука-вання у XIX - пачатку XX ст. raroyrnmi ^rnpa-мi выдaння бeлapycкaй кнiгi y гэты 4ac агаш-вяццa Пeцяpбypг i Biльня (нeкaлькi пaзнeй дa ix дaлyчaeццa Mrnœ). У Biльнi дaвoлi пpaдyктыyнa пpaцaвaлi выдaвeцтвы «Haшa Hiвa», «Haшa xaтa», «Пaлaчaнiн», «Бeлapycкae выдaвeцкae тaвapыcтвa», «Бeлapyc», y Miнcкy - выдaвeцтвы npbi 4aconicax «Лyчынкa» i «Bяcёлкa».
У Пeцяpбypзe выдaвeцкaя дзeйнacць былa acaблiвa a^raym^ Haйбoльш знaчны yклaд y paзвiццё бeлapycкaгa кнiгaдpyкaвaння, нa думку дacлeдчыкay, yнecлa пeцяpбypгcкaя cyпoлкa «Зaглянe coнцa i y нaшa aкoнцa», якaя yтвapы-лacя 5 мaя 19G6 гoдa. З гэтaгa выдaвeцтвa вы-xoдзiлi y cвeт кнiгi Янкi Кyпaлы, Якyбa Кoлaca, Цiшкi Гapтнaгa, Змiтpaкa Бядyлi, Цётю, Кapycя Кaгaнцa, пepaвыдaннi твopaУ Brn^rna Душш-Mapцiнкeвiчa, i Фpaнцiшкa Бaгyшэвiчa, nepa^ лaднaя лiтapaтypa (твopы A. Miцкeвiчa, Э. Aжэшкi, M. Kpamyrn^ara, A. П. Чэxaвa), ву-чэбшя лiтapaтypa (нaпpыклaд, «Бeлapycкi лe-мeнтap, a6o пepшaя нaвyкa чытaння», «Пepшae чытaннe для дзeтaк бeлapycay» Цётю i iнш.). Уcягo зa S гaдoУ cвaйгo icнaвaння cyпoлкa вы-дaлa бoльш 4G нaзвay кшг. Bыдaвeцкyю дзeй-нacць cyпoлкi cnbrnwa Пepшaя cycвeтнaя вaйнa.
У Пeцяpбypзe пэуны 4ac пpaцaвaлa пpывaт-rne выдaвeцтвa A. Гpынeвiчa (191G-1914 гг.), якoe выдaлa 1G кнiг та бeлapycкaй мoвe, у ^ы-вaтнacцi«Aдвeчнaя пecьня» i «Гycляp» Янкi Ку-пaлы, «Toycтae пaлeнa», «Hёмaнoy дap», «Пpaпay чaлaвeк» Якyбa Кoлaca i шш.
Пeцяpбypгcкae нeлeгaльнae выдaвeцкae тa-вapыcтвa «Гpaмaдa» (19G6-19G7) зaймaлacя вы-пycкaм aгiтaцыйнaй лiтapaтypы. Iм 6brno вы-дaдзeнa б кнiжaк: «Што тaкoe cвaбoдa» I. Сiгaвa, «Ц бyдзe для ycix зямлi?», «Як мужы-ку пaлeпшыць cвaё жыццё?» (лaцiнкaй i кipылi-цaй), «Гyтapкa a6 тым, куды мужыцюя гpoшы iдyць», «ЗaбacтoУкa» [14, c. 13G-142].
У Пeцяpбypзe тaкcaмa выйшлa y cвeт бoльш дзяcяткa кнiг бeз yкaзaння выдaвeцтвa, cяpoд ix «Шляxaм жыцця» Янкi Кyпaлы, «Aпaвядaннi» У. ^лубга, «Пpaпay чaлaвeк. Пacлyшнaя жoнкa. Гpyшы caпяжaнкi» Якyбa Кoлaca [1, c. 113-114].
Улiчвaючы кoлькacць выдaнняy (чвэpць ycёй тaгaчacнaй бeлapycкaй кижгай пpaдyкцыi [14, c. 1б4]) i ix згачтодь у гicтopыi бeлapycкa-гa лiтapaтypнaгa пpaцэcy, мoжнa cцвяpджaць, штo Пeцяpбypг пaчaткy XX ст. cтaycя гaлoy-ным acяpoдкaм бeлapycкaгa кнiгaвыдaння. Toe, штo бeлapycкae cлoвa змaглo пpaбiць ca6e дapo-гу тaк дaлёкa пa-зa мeжaмi Бeлapyci, цaлкaм зaкaнaмepны вынiк. Пepш зa ycë Пeцяpбypг na-чaткy XX ст. з'яyляycя цэнтpaм пpaгpэciyныx pэвaлюцыйнa-дэмaкpaтычныx ciл, якiя тадт-pымлiвaлi ^i бeлapycкaгa нaцыянaльнaгa aд-paджэння i caмaвызнaчэння i згypтoУвaлi людзeй, зaцiкayлeныx бeлapycкaй нaцыянaль-нaй cпpaвaй. З Пeцяpбypгaм былi звязaны nepa-дaвыя pycкiя вyчoныя i дзeячы кyльтypы (A. A. Шaxмaтay, П. B. Бяccoнay, A. Л. Шго-дзш i iнш.), якiя «дaпaмaгaлi бeлapycкaмy нaцыянaльнaмy pyxy cвaiмi aб'eктыyнымi дacлeдaвaннямi i гpaмaдcкiмi выcтyплeннямi» [1, c. 111]. Дa тaгo ж мeнaвiтa y Пeцяpбypг пpы aдcyтнacцi вышэйшьк нaвyчaльныx ycтaнoУ нa бeлapycкaй тэpытopыi (Biлeнcкi yнiвepciтэт быу зaчынeны y 1S32 г., a зacнaвaны y 1S4S г. Гopы-Гopaцкi зeмляpoбчы шстытут - у 1S64 г.) нaкipoУвaлicя лeпшыя нaцыянaльнa apыeнтaвa-ныя пpaдcтayнiкi бeлapycкaй iнтэлiгeнцыi.
5. СпецыфЫа грaфiчнaгa афармлення бела-рускамоуных выданняу. Aднocнa гpaфiчнaй ne-paдaчы бeлapycкix вycнaмoyныx acaблiвacцeй у XIX - пaчaткy XX cт. cклaлacя нecтaндapтнaя criya^rn. Haтypaльнaя для пepыядy cтaнayлeн-ня любoй мoвы гpaфiчнaя вapыянтнacць у мe-жax пэyнaй гpaфiчнaй астэмы нa бeлapycкaй глeбe дaпayнялacя вapыянтнacцю зa кoшт napa-лeльнaгa выкapыcтaння двyx шpыфтoУ -лaцiнcкaгa (у пoльcкaй мaдыфiкaцыi) i кipылiц-гага (нa acнoвe pycкaй «гpaждaнкi»).
Ha cлaвянcкiм гpyнцe aпaзiцыя шpыфтoУ звычaйнa знaxoдзiццa y cyвязi з aпaзiцыяй вepa-вызнaнняy: лaцiнкaй кapыcтaюццa кaтoлiкi, a кipылiцaй - вepнiкi пpaвacлayнaй кaнфecii. Ha тэpытopыi Бeлapyci, paзмeшчaнaй нa pyœa-пoльcкiм этнaкyльтypным i pэлiгiйным пaмeжжы,
традыцыйна функцыянуюць дзве хрысщянсюя царквы - праваслауная i каталiцкая. Таму выка-рыстанне дзвюх графiчных сiстэм у беларусау было з'явай зусiм натуральнай. Больш таго, «апазiцыя кiрылiцы i лацшщы ... аказалася уключанай у шэраг шшых нацыянальна-паль тычных i культурных працэсау i калiзiй» [23, с. 338]. Так, графiчнай дваiстасцi беларускага шсьменства XIX - пачатку XX ст. у значнай ступеш садзейшчала своеасаблiвае руска-поль-скае «двухмоуе», калi на беларускай тэрыторыi польская i руская мовы былi не проста «суседкамЬ» беларускай, а мелi пэуны функцы-янальны статус: польская ужывалася па трады-цыi, як спадчына даунiх культурных i грамадс-юх сувязяу беларускага i польскага народау, руская - як афiцыйная мова Расшскай дзяржа-вы, у склад якой уваходзша Беларусь.
Трываласць становшча лацiнкi у беларус-кiм шсьменстве XIX - пачатку XX ст. абумоу-лена галоуным чынам наступнымi фактарамi. Абвяшчэнне рускай мовы дзяржаунай у Бела-русi пасля далучэння яе да Раси напачатку амаль школью не пахiснула пазiцыi польскай мовы. Польская i мясцовая беларуская шляхта па-ранейшаму працягвала размауляць i тсаць па-польску. Моцнай падтрымкай прэстыжу ла-цiнкi служыла i тое, што да 30-х гадоу XIX ст. польская мова была мовай школьнага навучан-ня i мела своеасаблiвы статус мовы культуры i адукаванасцi. Да усяго гэтага трэба дадаць i па-пулярнасць каталiцкай царквы на Беларус^ што таксама iстотна падвышала аутарытэт лацiнкi.
У такой спуацып зусiм натуральна, што ла-цшка знаходзiла прызнанне у адукаваных беларусау i прымянялася пры друкаванш беларускiх тэкстау. Многiя беларускамоуныя шсьменнЫ i выдауцы беларускiх кнiг былi выхаваны у духу польскай культурнай традыцыи i належалi да ка-талiцкай канфесii, таму лацiнскi алфавгт успры-мауся iмi як элемент моунай сувязi з польскай культурай. Усе аутары, як правiла, добра валода-лi польскай мовай, пiсалi на ёй, а таму i свае беларускiя творы афармлялi звыклай лацiнкай.
Ва умовах рускага моунага ущску выбар ла-цiнкi быу да таго ж часцей за усё свядомым апа-зiцыйным крокам, «семiятычна маркiраваным» апазнавальным знакам прыналежнасщ да польскай культуры, i азначау «каталiцкую, прапольс-кую i «заходнюю» («еурапейскую») арыента-цыю таго, хто шша; быу сiмвалам яго апазщый-насцi да Iмперыi i салiдарнасцi з польскiм свабо-далюбствам» [23, с. 339]. Гэты аргумент у боль-шай цi меншай ступеш, вщаць, быу актуальным для уах беларускамоуных аутарау у XIX ст. В. Дунiн-Марцiнкевiч, выбiраючы лацшку, паставiу пад цэнзурны удар пераклад «Пана Тадэвуша»: цэнзура забаранiла яго толью з-за
уж^1тага лацiнскага шрыфту. Для К. Ка-лiноускага юрылща была «лiтарамi ворага», а лацшка - «натуральным пiсьмом унiята 1авка haspadara ъ pad Wilni, ад iмя якога ён выступае у абарону Rz4dц, варожага рускаму цару» [24, с. 286]. Да лацшю меу асаблiвую прыхiльнасць i Ф. Багушэвiч. Захавалiся звестк1 пра тое, што шсьменшк хацеу бачыць свае творы аформлены-мi менавiта лацшскай графiкай, а рукапiсную «Скрыпачку беларускую» «завяшчау жонцы аддаць у друк толью на той умове, што яна будзе друкавацца лацiнскiмi лггарамЬ» [24, с. 286].
Суадносшы памiж дзвюма графiчнымi сiс-тэмамi у беларускамоуным друку XIX - пачатку XX ст. пстарычна змянялюя у вялiкай ступе-ш у залежнасцi ад таго, як складвалюя умовы для функцыянавання польскай i рускай моу.
Прыкладна да 60-х гадоу XIX ст. у беларус-юхвыданнях выкарыстоувалася пераважна лацш-ская графiка за выключэннем х1ба што тых тво-рау, яюя з'яулялiся у расiйскiм перыядычным друку. Лащнкай друкавалiся творы Я. Чачота, Я. Баршчэускага, А. Рыпiнскага, В. Дунша-Марцiнкевiча, «Mцzyckaja Praцda» К. Калшоу-скага. Кiрылiца у гэты час прымянялася вельмi рэдка, асобнымi выданнямi у 1830-60-х гадах на ёй выйшла фактычна тольк1 3 беларускамоуныя творы: «БясЬда старога вольшка...», «Разсказы на белорусском нарЪчii» i «Р^чь Старовойта.».
З 60-х гадоу XIX ст.у першую чаргу пад уп-лывам русiфiкатарскай палiтыкi уладау доля ла-цiнскай графiкi у беларускiм кнiгадрукаваннi прыкметна знiжаецца (гл. вышэй пра абмежава-льныя пастановы у адносiнах прыменення ла-цшскага шрыфта у выдавецкай практыцы на тэ-рыторыi Расiйскай iмперыi). А калi у 1890-я гады выдавецкая дзейнасць на беларускай мове значна ажыуляецца, беларускi друк ужо актыу-на карыстаецца кiрылiцай. Лацiнкай выходзяць толькi творы Ф. Багушэвiча, яюя публiкуюцца за межамi царскай Раси.
Падчас выдавецкага уздыму 90-х гадоу XIX ст. пазщып лацiнкi паслабляюцца настолько што гэты перыяд можна лiчыць паваротным у псторып беларускай графiкi, калi беларускае кшгадрукаванне узяло выразную арыентацыю на юрылщу. Кiрылiчная графiка дамiнуе i у першыя гады XX ст. Найбольш паслядоуна яна прымяняецца у арыгшальных, перакладных творах i перыядычных выданнях. Не выходзiць канчаткова з ужытку i лацiнка, але яе выкарыс-танне абмяжоуваецца толькi перавыданнямi тэкстау, раней надрукаваных лацiнскiм шрыф-там. Прывядзем паказальныя лiчбы з каталога «Кшга Беларусi: 1517-1917»: да 1890 г. зафш-савана 25 выданняу на лацiнцы i 3 - на юрыл> цы, а за перыяд з 1891 па 1917 гг. - 139 кшг на юрылщы i 67 на лацшцы [20].
На пачатку ХХ ст. практыкуюцца выданш у паралельных шрыфтах. Усяго за перыяд з 1801 па 1917 г. паралельна юрылщай i лацшкай вый-шла 60 выданняу [24, с. 283], большасць з яюх прыпадае на першае дзесяцiгоддзе ХХ ст.
Хутчэй за усё там выдавецкi прыём, як пара-лельныя выданнi у розных шрыфтах, быу выкль каны жаданнем прыцягнуць увагу як можна больш шырокага кола чытачоу, «садзейнiчаць нейтралiзацыi адмоуных наступствау канфешя-нальнага раздзялення» [25, с. 351]. Аднак з часам станавшася вiдавочным, што графiчная празмернасць замаруджвае працэсы моунага развiцця i на фоне агульнамоуных нарматыуных тэндэнцый з'яуляецца непрымальнай, бо нерэальна «у прыцiснутым русiфiкацыяй краi, дзе пiсьменных не было i чвэрцi насельнщтва, аб'яднаць народ, прапаноуваючы яго розным групам розныя алфавпы» [24, с. 289].
Паступова у тагачасных беларусюх тсьмен-нiцкiх i выдавецкiх колах выспявае думка пра адмову ад графiчнай дваiстасцi. На гэтай глебе разгарнулася дыскусiя, у эпiцэнтры якой аказала-ся газета «Наша №ва». У 1912 г. на яе старонках распачалося актыунае абмеркаванне гэтага пытання (№ 4, 5, 6, 8, 19, 20). У рубрыцы «Гутарю с чытачамi» з'явшася серыя артыкулау пад агульнай назвай «Яю шрыфт?» за подпiсам I. М-сю, у якiх праводзiуся агляд розных чытац-кiх думак адносна таго, цi варта змяняць юную-чую графiчную сггуацыю i якому шрыфту трэба аддаць перавагу, прыводзшся таксама разнастай-ныя аргументы на карысць таго цi iншага графiчнага варыянта. Падсумоуваючы розныя чытация меркаванш, аутар згаданай серыi артыкулау указвае, што большасць чытачоу
«Нашай №вы» аргументавана выказалася за юры-лщу, i адпаведна робiць вывад, што гэты шрыфт «пры цяперашнiх варунках ... можэ прынясьцi нам найбольш карысьцi». У адпаведнасцi з выш-камi дыскусп у хутюм часе спыняецца друкаван-не «Нашай №вы» у двух шрыфтах, i газета пачы-нае выходзiць у свет толью на юрылщы.
Магчыма, аутарытэт «Нашай Нiвы» ады-грау пэуную ролю у тым, што выкарыстанне лацiнкi у беларусюм пiсьменстве на працягу другога дзесящгоддзя ХХ ст. паступова усё больш зшжаецца. Лацiнскi шрыфт, прауда, усё ж працягвае прымяняцца для афармлення бе-ларускiх тэкстау. Таксама назiраецца выданне беларускiх тэкстау у паралельных шрыфтах, хаця далёка не у таюм аб'ёме, як раней. У двух графiчных варыянтах, напрыклад, была выда-дзена у Вшьш у 1918 г. першая беларуская граматыка («Беларуская граматыка для школ» Б. Тарашкевiча).
Заключэнне. Такiя адметныя асаблiвас-цi беларускага кнiгавыдання Х1Х - пачатку ХХ ст., як яго перарывютасць, неаднолькавая iнтэнсiунасць на розных пстарычных этапах, устанауленне прамой пераемнасщ у выдавецкiм працэсе толью з 90-х гадоу Х1Х ст., прыкметны выдавецкi усплёск толькi у перыяд пасля 1906 г., самым непасрэдным чынам адлюстра-валiся у запаволеным i нераунамерным характа-ры тагачаснага моунага працэсу. Але усё ж сам факт функцыянавання мовы у лiтаратурна апра-цаваным выглядзе, у той час як вельмi нямногiя народы у складзе Расшскай iмперыi мелi сваю лiтаратуру i кнiгадрукаванне [16, с. 7], быу най-важнейшым i наймацнейшым стымулам станау-лення беларускай нацыянальнай мовы.
Л^аратура
1. Крамко I. I., Юрэвiч А. К., Яновiч А. I. Псторыя беларускай лiтаратурнай мовы: у 2 т. Мшск: Навука i тэхнiка, 1968. Т. 2. 342 с.
2. Шакун Л. М. Псторыя беларускай лгаратурнай мовы: вучэб. дапам. 2-е выд., перапрац. Мiнск: Унiверсiтэцкае, 1984. 319 с.
3. Лексшалопя сучаснай беларускай лгаратурнай мовы / пад рэд. А. Я. Баханькова. Мшск: Навука i тэхшка, 1994. 463 с.
4. Лыч Л. Культура Беларуси: от самобытной к денационализированной. Минск: Кшгазбор, 2010. 54 с.
5. Токть С. Социально-культурные условия белорусского национального движения в ХК - начале ХХ в. // Cesty k narodnimu obrozeni: belorusky a cesky model: sb. prisp. z konf., Praha, 4-6 cerv. 2006 r. / ed.: Alena Ivanova, Jan Tucek. Praha, 2006. C. 122-133.
6. Шлюбсю А. Адносшы расшскага ураду да беларускае мовы у ХIХ ст. // Зашсю. Менск: Аддз. гуманiтар. навук, 1928. Кн. 2, т. 1: Працы клясы фiлёлёгii. С. 303-337.
7. На путях становления украинской и белорусской наций: факторы, механизмы, соотнесения / Рос. акад. наук, Ин-т славяноведения; отв. ред. Л. Е. Горизонтов. М., 2004. 255 с.
8. Снайдэр Ц. Рэканструкцыя нацый: Польшча, Украша, Лiтва i Беларусь, 1569-1999 / пер. з англ. Мшск: Медысонт, 2010. 421 с.
9. Токць С. Беларуская вёска у эпоху зьменау: другая палова XIX - першая трацша XX ст. Мшск: Тэхналопя, 2007. 306 с.
10. Мечковская Н. Б. Белорусский язык: социолингвистические очерки. München: O. Sagner, 2003. 156 с.
11. Бярозкша Н. Ю. Псторыя кнiгадрукавання Беларусi (XVI - пачатак ХХ ст.): вучэб. дапам. 2-е выд. Мшск: Беларус. навука, 2000. 199 с.
12. Бiч М. В. Беларускае адраджэнне у XIX - пачатку XX ст.: пстарычныя асаблiвасцi, узаема-адносiны з iншымi народамi / Акад. навук Беларуси Беларус. кам. славютау. Мiнск: Навука i тэхшка, 1993. 29 с.
13. Turonek Jerzy. Z dziejow bialoruskiego ruchu wydawniczego w latach 1902-1905 // Studia litteraria Polono-Slavica. Acta litteraria. 1985. T. 9. S. 65-81.
14. Александровiч С. X. Пуцявшы роднага слова: праблемы развiцця беларускай лгаратуры i друку другой паловы XIX - пачатку XX стагоддзя. Мшск: Беларус. дзярж. ун-т, 1971. 245 с.
15. Turonek Jerzy. Dzialalnosc bialoruskiego wydawnictwa "Zahlanie sonca i й nasza akonca" w Petersburgu (1906-1914) // Studia litteraria Polono-Slavica. Acta litteraria. 1992. T. 13. S. 41-62.
16. Зубчонак Н. А. Беларуси друк у перыяд станаулення нацыянальна-дэмакратычнага руху (1905-1917 гг.): аутарэф. дыс. ... канд. фшал. навук: 10.01.10 / Беларус. дзярж. ун-т. Мшск, 2001. 20 с.
17. Лшднэр Р. Псторыю i улада: нацыятворчы працэс i гiстарычная палiтыка у Беларусi XIX-XX ст. / пер. з ням. Л. Баршчэускага. 2-е выд. Мшск; СПб.: Неусю прасцяг, 2005. 538 с.
18. Бэрд Т. «Наша Шва» як крынща меркаванняу пра талерантнасць // Нацыянальныя i рэпяна-льныя культуры, ix узаемадзеянне: матэрыялы канф. / Мiжнар. асац. беларусютау; рэд.: А. Мальдзiс [i шш.]. Мiнск, 1994. С. 186-191.
19. Унучак А. У. «Наша Шва» i беларускi нацыянальны рух (1906-1915 гг.). Мшск: Беларус. навука, 2008. 186 с.
20. Кшга Беларус (1517-1917): звод. каталог / склад.: Г. Я. Галенчанка, Т. В. Непарожная, Т. К. Радзевiч; Беларус. Сав. Энцыкл.; навук. рэд.: С. X. Александровiч, Н. Б. Ватацы, I. П. Хау-ратовiч. Мiнск: БелСЭ, 1986. 614 с.
21. Крамко I. I., Юрэвiч А. К., Яновiч А. I. Эвалюцыя мовы беларускix друкаваных выданняу новага перыяду // Вес. Акад. навук Беларус. ССР, Сер. грам. навук. 1967. № 3. С. 41-49.
22. Киштымов А. И. Издательское дело Белоруссии на выставках печати конца XIX - начала XX в. // Беларусь: пстарычны лёс народа i культуры: матэрыялы навук. сес., Мшск, 16-17 лют. 1994 г. / Аддз-не гумаштар. навук; рэдкал.: Л. Ф. Яумен [i шш.]. Мiнск, 1995. С. 146-149.
23. Мечковская Н. Б. Зачем одному народу две азбуки? (кириллица и латинка в истории Первого белорусского возрождения) // Беларуска-руска-польскае супастауляльнае мовазнауства i лгара-туразнауства: матэрыялы IV Мiжнар. навук. канф., Вщебск, 22-24 крас. 1997 г.: у 3 ч. / Вщеб. дзярж. ун-т; рэдкал.: Г. М. Мезенка (адк. рэд.) [i шш.]. Вщебск, 1997. Ч. 2. С. 337-342.
24. Мечковская Н. Зачем одному народу две азбуки? (Кириллица и латинка в коллизиях белорусского возрождения) // Slavia orientalis. 1998. Rocz. 46, № 2. S. 277-292.
25. Turonek Jerzy. Geneza i autorstwo pierwszego elementarza bialoruskiego // Slavia orientalis. 1986. Rocz. 35, № 3. S. 347-358.
References
1. Kramko I. I., Yurevich A. K., Yanovich A. I. Gistoryya belaruskay litaraturnay movy: u 2 tamakh [The history of the Belarusian literary language]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1968, vol. 2. 342 p.
2. Shakun L. M. Gistoryya belaruskay litaraturnay movy: vuchebny dapamozhnik [The history of the Belarusian literary language: textbook]. Minsk: Universitetskae Publ., 1984. 319 p.
3. Leksikalogiya suchasnay belaruskay litaraturnay movy [Lexicology of the modern Belarusian literary language]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1994. 463 p.
4. Lych L. Kul'tura Belarusi: ot samobytnoy k denatsionalizirovannoy [Culture of Belarus: from the original to the denationalized]. Minsk, Knigazbor Publ., 2010. 54 p.
5. Tokt' S. Social-cultural conditions of the Belarusian national movement in the XIX - early XX century. Cesty k narodnimu obrozeni: belorusky a cesky model: sb. prisp. z konf. Praha, 2006, pp. 122133 (In Russian).
6. Shlyubski A. Relations of the Russian government to the Belarusian language in the XIX century. Zapiski. Kn. 2, t. 1: Pratsy klyasy filyolyogii [Memoirs. Part 2, vol. 1: Proceedings of philological class]. Mensk, Addzel gumanitarnykh navuk Publ., 1928, pp. 303-337 (In Belarussian).
7. Na putyakh stanovleniya ukrainskoy i belorusskoy natsiy: faktory, mekhanizmy, sootneseniya [On the ways of the formation of the Ukrainian and Belarusian nations: factors, mechanisms, correlations]. Moscow, In-t slavyanovedeniya RAN Publ., 2004. 255 p.
8. Snayder Ts. Rekanstruktsyya natsyy: Pol'shcha, Ukraina, Litva i Belarus', 1569-1999 [Reconstruction of the nations: Poland, Ukraine, Lithuania and Belarus, 1569-1999]. Minsk: Medysont Publ., 2010. 421 p.
9. Tokts' S. Belaruskaya vyoska u epokhu z'menau: drugaya palova XIX - pershaya tratsina XXst. [Belarusian village in an era of change: the second half of the XIX - the first third of the XX century]. Minsk: Tekhnalogiya Publ., 2007. 306 p.
10. Mechkovskaya N. B. Belorusskiy yazyk: sotsiolingvisticheskie ocherki [Belarusian language: so-ciolinguistic essays]. München, O. Sagner, 2003. 156 p.
11. Byarozkina N. Yu. Gistoryya knigadrukavannya Belarusi (XVI - pachatak XX st.): vuchebny dapamozhnik [The history of printing in Belarus (XVI - early XX century): textbook]. Minsk: Belarus. Navuka Publ., 2000. 199 p.
12. Bich M. V. Belaruskae adradzhenne u XIX - pachatku XX st.: gistarychnyya asablivastsi, uzaemaadnosiny z inshymi narodami [Belarusian revival in the XIX - early XX century: the historical features, relations with other nations]. Minsk, Navuka i tekhnika Publ., 1993. 29 p.
13. Turonek Jerzy. From the history of the Belarusian publishing movement in 1902-1905. Studia litteraria Polono-Slavica. Acta litteraria, 1985, vol. 9, pp. 65-81.
14. Aleksandrovich S. Kh. Putsyaviny rodnaga slova: prablemy razvitstsya belaruskay litaratury i druku drugoy palovy XIX- pachatku XX stagoddzya [The way of native words: problems of development of Belarusian literature and print in the second half of the XIX - early XX century]. Minsk: Belaruski dzyarzhauny universitet Publ., 1971. 245 p.
15. Turonek Jerzy. Activities of the Belarusian publishing house "Zahlane sontsa i u nasha akontsa" in St. Petersburg (1906-1914). Studia litteraria Polono-Slavica. Acta litteraria, 1992, vol. 13, pp. 41-62.
16. Zubchonak N. A. Belaruski druk u peryyad stanaulennya natsyyanal'na-demakratychnaga rukhu (1905-1917 gg.). Autaref. dys. kand. filal. navuk [Belarusian printing in formation of national-democratic movement (1905-1917). Abstract of thesis cand. of Philology]. Minsk, 2001. 20 p.
17. Lindner R. Gistoryki i ulada: natsyyatvorchy pratses i gistarychnaya palityka u Belarusi XIX-XXst. [Historians and authority: national creative process and the historical policy in Belarus XIX-XX centuries]. Minsk; St. Petersburg: Neuski prastsyag Publ., 2005. 538 p.
18. Berd T. "Nasha Niva" as a source of tolerance opinions. Materyyaly kanferentsyi "Natsyyanal'nyya i regiyanal'nyya kul'tury, ikh uzaemadzeyanne" [Materials of the Conference "National and regional cultures, their interaction"]. Minsk, 1994, pp. 186-191 (In Belarusian).
19. Unuchak A. U. "Nasha Niva" i belaruski natsyyanal'ny rukh (1906-1915 gg.) ["Nasha Niva" and the Belarusian national movement (1906-1915)]. Minsk: Belaruskaya navuka Publ., 2008. 186 p.
20. Galenchanka G. Ya., Neparozhnaya T. V., Radzevich T. K. Kniga Belarusi (1517-1917): zvodny catalog [The book of Belarus (1517-1917): Summary Catalog]. Minsk, BelSE Publ., 1986. 614 p.
21. Kramko I. I., Yurevich A. K., Yanovich A. I. The evolution of the Belarusian language publications of the new period. Vestsi Akademii navuk Belaruskay SSR [The news of the Academy of Sciences of the Belorussian SSR], series of social scinces, 1967, no. 3, pp. 41-49 (In Belarusian).
22. Kishtymov A. I. Publishing of Belarus at the press exhibitions of the late XIX - early XX century. Materyyaly navukovay sesii "Belarus': gistarychny lyos naroda i kul'tury" [Materials of the Scientific Session "Belarus: historical destiny of the people and culture"], Minsk, 1995, pp. 146-149 (In Belarusian).
23. Mechkovskaya N. B. Why does one nation have two ABCs? (Cyrillic and Latin in the history of the First Belarusian Revival). Materyyaly IV Mizhnarodnay navukovay kanferentsyi "Belaruska-ruska-pol'skae supastaulyal'nae movaznaustva i litaraturaznaustva" [Materials of the IV International Scietific Conference "Belarussian-Russian-Polish comparative linguistics and literary criticism"]. Vitebsk, 1997, part. 2, pp. 337-342 (In Belarusian).
24. Mechkovskaya N. Why does one nation have two ABCs? (Cyrillic and Latin in the history of the First Belarusian Revival). Slavia orientalis, 1998, Rocz. 46, no. 2, pp. 277-292.
25. Turonek Jerzy. Genesis and authorship of the first Belarusian primer. Slavia orientalis, 1986, Rocz. 35, no. 3, pp. 347-358.
3BecTKi npa ayTapa
TanoHeHKa Ipbma AnerayHa - goKTap ^inanarinHbix HaByK, ga^rn-, npa^ecap Ka^egpbi ricropbii öenapycKaö mobm. EenapycKi g3ap^ayHbi ymBepcn3T (220030, MiHCK, Byn. Kapna MapKca, 31, Eenapycb). E-mail: ira175@tut.by
Information about the author
Gaponenko Iryna Alegauna - DSc (Philology), Associate Professor, Professor, the Department of the History of the Belarusian Language. Belarusian State University (31, Karla Marksa str., 220030, Minsk, Republic of Belarus). E-mail: ira175@tut.by
nacmyniy 02.02.2018
