Научная статья на тему 'Башҡорт халҡының дүрт юллыҡ ҡыҫҡа йырҙарының жанр үҙенсәлектәре (жанровые особенности башкирских народных четырехстрочных песен)'

Башҡорт халҡының дүрт юллыҡ ҡыҫҡа йырҙарының жанр үҙенсәлектәре (жанровые особенности башкирских народных четырехстрочных песен) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1035
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
башкирское народное творчество / жанр / песня / изучение / классификация / поэтика / bashkir folk art / genre / song / study / classification / poetics

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Хакимьянова Айгуль Мужавировна

Башкирский песенный фольклор богат и разнообразен как по своему жанровому составу, так и по своим идейно-тематическим, функциональным и художественным особенностям. В данной статье рассматривается один из активных и широко распространенных жанров башкирского песенного творчества четырехстрочные короткие песни (ҡыҫҡа йырҙар, дүрт юллы йырҙар). Это музыкально-поэтические миниатюры, состоящие из одного четырехстрочного куплета с восьми-семисложной ритмической структурой. В отличие от башкирских народных песен, которые имеют свою мелодию, эти песни можно исполнить под любой понравившийся мотив, поэтому в народе их также называют төрлө йырҙар (разные песни). Их подразделяют на четырехстрочные протяжные и короткие песни, принадлежность текста песни к которым определяется количеством слогов. Если протяжные песни основаны на десяти-девятисложном размере стиха, то для коротких песен характерен семи-семисложный или же восьми-семисложный ритмический рисунок. Несмотря на наличие ряда публикаций по изучению башкирских народных четырехстрочных песен, эта тема отнюдь не исчерпана. Используя существующую литературу, автор данной статьи ставит своей целью анализ версий исследователей о происхождении жанра и их классификации, определение их места в системе жанров башкирского фольклора, раскрытие жанровых особенностей коротких песен, рассмотрение семантических и содержательных различий коротких песен и такмаков, дается характеристика истории изучения и публикации. Автор приходит к выводу, что короткие песни возникли в тот исторический момент, когда начала угасать традиция точного исполнения башкирских народных песен. Это, в свою очередь, привело к сюжетно-композиционному разрушению песен и самостоятельному бытованию некоторых строф, особенно тех, которые раскрывали личные переживания людей. Исполнитель, как правило, выбирает понравившиеся строфы, которые наиболее созвучны с его эмоциями и внутренним состоянием, что также приводит к самостоятельности некоторых строф. Также велика роль импровизациив формированиикоротких песен.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GENRE FEATURES OF BASHKIR FOLK FOUR-LINE SONGS

bashkir song folklore is rich and diverse both in its genre composition and in its ideological, thematic, functional and artistic features. This article discusses one of the active and widespread genres of bashkir songwriting – four-line short songs. These are musical and poetic miniatures consisting of one four-line couplet with an eight-seven complex rhythmic structure. unlike bashkir folk songs, which have their own melody, these songs can be performed to any motif you like, therefore they are also called different songs among the people. They are divided into four-line long and short songs, the belonging of the lyrics to which is determined by the number of syllables. If long-tune songs are based on a ten to nine-syllable size of a verse, for short songs a seven-seven-syllable or eight-seven-syllable rhythmic pattern is characteristic. despite the availability of a number of publications on the study of bashkir folk four-line songs, this topic is by no means exhausted. using the existing literature, the author of this article aims at analyzing the versions of researchers about the origin of the genre and their classification, determining their place in the system of genres of bashkir folklore, revealing the genre features of short songs, examining the semantic and meaningful differences of short songs and takmaks, characterizing the history of the study and publication. The author concludes that short songs arose at that historical moment when the tradition of the accurate performance of bashkir folk songs began to fade. This, in its turn, led to the plot-compositional destruction of songs and the independent existence of some stanzas, especially those that revealed personal experiences of people. The performer, as a rule, selects the stanzas that he or she likes, which are most in tune with his or her emotions and internal state, which also leads to the independence of some stanzas. The role of improvisation in the formation of short songs is also great.

Текст научной работы на тему «Башҡорт халҡының дүрт юллыҡ ҡыҫҡа йырҙарының жанр үҙенсәлектәре (жанровые особенности башкирских народных четырехстрочных песен)»

ФОЛЬКЛОР

¿14 Л4 ¿54 ¿14 ¿14 ¿14 Й4 ¿14 ЛЧ ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿Й ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 ¿14 Й4 ¿14 ¿14 ¿14

Б01 10.24411/2223-0564-2019-10411 А.М. Хжимйэнова УДК 398

банткорт дурт юллык кыдкл йырзарыньщ

жанр узенсэлектэре (жанровые осо бе нности башкирских

НАРОДНЫХ ЧЕТЫРЕХСТРОЧНЫХ ПЕСЕН)

Аннотация

Башкирский песенный фольклор богат и разнообразен как по своему жанровому составу, так и по своим идейно-тематическим, функциональным и художественным особенностям. В данной статье рассматривается один из активных и широко распространенных жанров башкирского песенного творчества - четырехстрочные короткие песни (кыдка йьщар, дYрт юллы йыр^ар). Это музыкально-поэтические миниатюры, состоящие из одного четырехстрочного куплета с восьми-семисложной ритмической структурой. В отличие от башкирских народных песен, которые имеют свою мелодию, эти песни можно исполнить под любой понравившийся мотив, поэтому в народе их также называют тврлв йьщар (разные песни). Их подразделяют на четырехстрочные протяжные и короткие песни, принадлежность текста песни к которым определяется количеством слогов. Если протяжные песни основаны на десяти-девятисложном размере стиха, то для коротких песен характерен семи-семисложный или же восьми-семисложный ритмический рисунок. Несмотря на наличие ряда публикаций по изучению башкирских народных четырехстрочных песен, эта тема отнюдь не исчерпана. Используя существующую литературу, автор данной статьи ставит своей целью анализ версий исследователей о происхождении жанра и их классификации, определение их места в системе жанров башкирского фольклора, раскрытие жанровых особенностей коротких песен, рассмотрение семантических и содержательных различий коротких песен и такмаков, дается характеристика истории изучения и публикации. Автор приходит к выводу, что короткие песни возникли в тот исторический момент, когда начала угасать традиция точного исполнения башкирских народных песен. Это, в свою очередь, привело к сюжетно-композиционному разрушению песен и самостоятельному бытованию некоторых строф, особенно тех, которые раскрывали личные переживания людей. Исполнитель, как правило, выбирает понравившиеся строфы, которые наиболее созвучны с его эмоциями и внутренним состоянием, что также приводит к самостоятельности некоторых строф. Также велика роль импровизациив формированиикоротких песен.

Ключевые слова: башкирское народное творчество, жанр, песня, изучение, классификация, поэтика

Aigul M. Khakimyanova

GENRE FEATURES OIF BASHKIR FOLK FOUR-LINE SONGS

Abstract

Bashkir song folklore is rich and diverse both in its genre composition and in its ideological, thematic, functional and artistic features. This article discusses one of the active and widespread genres of Bashkir songwriting - four-line

Хакимьянова Айгуль Мужавировна, кандидат филологических наук, старший научный сотрудник отдела фольклористики Ордена Знак Почет а Института истории, языка и литературы 'Уфимского федерального исследовательского центра РАН (У(фа), e-mail: aihakim@bkru

Aigul M. Khakimyanova, Cand.Sc. (Philology), Senior Researcher, Department for Folklore Studies, Order of the Badge of Honour Institute of History, Language and Lite rature, Ufa Federal Research Centre, Russian Academyof Sciences (Ufa), e-mail: aihakim@bk.ru

© Хэкимйэнова A.M., 22019

ПРОБЛЕМЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ. 2019/4 (86)

short songs. These are musical and poetic miniatures consisting of one four-line couplet with an eight-seven complex rhythmic structure. Unlike Bashkir folk songs, which have their own melody, these songs can be performed to any motif you like, therefore they are also called different songs among the people. They are divided into four-line long and short songs, the belonging of the lyrics to which is determined by the number of syllables. If long-tune songs are based on a ten to nine-syllable size of a verse, for short songs a seven-seven-syllable or eight-seven-syllable rhythmic pattern is characteristic. Despite the availability of a number of publications on the study of Bashkir folk four-line songs, this topic is by no means exhausted. using the existing literature, the author of this article aims at analyzing the versions of researchers about the origin of the genre and their classification, determining their place in the system of genres of Bashkir folklore, revealing the genre features of short songs, examining the semantic and meaningful differences of short songs and takmaks, characterizing the history of the study and publication. The author concludes that short songs arose at that historical moment when the tradition of the accurate performance of Bashkir folk songs began to fade. This, in its turn, led to the plot-compositional destruction of songs and the independent existence of some stanzas, especially those that revealed personal experiences of people. The performer, as a rule, selects the stanzas that he or she likes, which are most in tune with his or her emotions and internal state, which also leads to the independence of some stanzas. The role of improvisation in the formation of short songs is also great.

Key words: Bashkir folk art, genre, song, study, classification, poetics

Йыр - халык ^целенда быуаттар буйына haKnaHbm килгэн хазина. Ул сэнгэттец Y3 аллы ике терен - музыка haM шигриэтте берлэштергэн, быуаттар hy^biMbi^^ уларзыц органик берлеген тыу^ырган ижад тере, шунлыктан кей haM поэтик текстыц бетенлеге йыр жанрыныц Y3енсaлеген тэшкил итэ.

Йекмэткеhе ягынан да, йэшэY формаИы haM тормоштагы башкарган вазифалары йahaтенaн да башкорт халык йырзары ^п терле. Атап айтканда, Y3 кейе булган исемле йырзар менан бер раттан, халкыбызза ДYрт юллы йырзар за киц таралганлыгы якшы билдале. Уларзы халык теленда, газатта, терле йырзар тип йереталар. Был атама дурт юллы йырзарзыц haр береhен тиерлек телаган бер кейга йырлап булыуынан килалер. Уларзыц озон haм кы^ка терзаре ла бар. Озон кейга йырланган дYрт юллы йыр Y3енец шигри тезелеше менан ун - тугыз, кыдка кейга йырлангандары hигез - ете, ете - ете ижекле YлсaYгa нигезланган.

Терле йырзарзыц килеп сыгышы хакында hY3 йеретканда, фольклорсы С. Галиндыц тYбaндaге фекере игтибарга лайык: билдале бер тарихи шарттарза исемле йырзарзы теYaл башкарыу традицияларыныц йомшарыуы ундай йырзарзыц сюжет-композиция йahaтенaн таркала барыуына килтера haм был Y3 сиратында йырзыц кaйhы бер строфаларыныц, айырыуса кешеларзец шахси кисерештарена якынырак торгандарыныц, Y3 аллы йашай башлауына килтера [6, 9-сы б.]. Башкарыусы, газатта, йырзыц Y3енa окшаган, уй-кисерештарена якын булган, художество-лы йahaттaн югары торган бер строфahын гына haйлaп йырлай. Ьеземтэла йырзыц айырым стро-фалары сагыштырмаса Y3 аллы рaYештa йашай

башлай. Беренсенан, терле йырзарзыц килеп сыгышы ошондай юл менан барган, тип уйларга мемкин. 0gтaYенa уларзыц байтак елеше исемле haм сюжетлы йырзарзыц составында кYплaп осрауы ла быга анык далил. Икенсенан, терле йырзарзыц формалашыуында импровизация зур роль уйнаган, тип айтерга мемкин.

Табигате менан терле йырзар, нигезза, лирик характерза. Улар, теге йаки был кYренеште hYрaтлaп, кYрhaтеп кена калмай, йырсыныц донъяга карашын, менасабатен, уй-фекерзарен, кYцел кисерештарен асып бира. Халкыбыззыц дYрт юллы йырзары Y33aренец шигри тезелеше, ац-з^ен сагылышы, фahемлелеге йahaтенaн кенсыгыш халыктары лирик поэзияhындaFы фaлсaфaYи йекматкеле робaFизaр менан ниндай-зер кималда ahaндaш. С.Э. Галин билдaлaYенсa: «...хикмат бында уларзыц тышкы окшашлы-Fындa (айтайек, шиFыр тезелеше) Fынa ла тYгел. Терле кейга йырлана торFaн йыр-строфа, робaFи кеYек y^ кYп осрактарза Y3енец Y3aллылыFы, философик мaFaнaле булыуы, тaмaмлaнFaн тулы бер фекер туплауы менан айырылып тора» [6, 8-се б.]. Б.С. Байымов касандыр халыкта популяр робaFи жaнрындaFы йырзарзыц хазерге кенда ла ha^a^^m билдалап Yтa: «Традици-он озон кейзарзец ритмик структураЬын (10 - 9 ижек), робaFи рифмаИы тартибен (1, 3, 2, 4 юл-дар) haклaп haм параллелизм (логик haм образ-лы) алымын кулланып, йырсы-импровизатор был музыкаль-поэтик формaFa озак уйланыузар haм кисерештар емешен - таран афористик фекер haлa. <...>. Шунлыктан йыш кына был куплеттарзыц эсталеге таран философик характер ала» [1, 135-се б.]. Бер гена ми^ал:

БY§энэкэй, тигэн, ай, ялбыр кош, ЙYгерэ лэ тврлв юл менэн. Мацлащарга я§ган хак я§мышын hbinbipbin ташлап булмай кул менэн.

'Kaühbi бер ДYрт юллы йырзар мэгэнэлэренец тапкырлыгы, ритмик тезелеше, шигыр YлсэYе менэн эйтемдэрзе хэтерлэтэ:

Иртэн генэ тороп тышка сыкИам, Кы^арып та бешкэн милэшец. Урамдарга сыгып кэцэш бирмэ, Ой эсендэ булЫт кэцэшец.

Терле йырзарзыц hrn^ - ете, ете - ете ижек-ле YлсэYЗэргэ нигезлэнгэндэрен йыш кына такмак жанры менэн бутап йеретэлэр. Уныц жанр Y3eнсэлeктэрe тураИында Кирэй Мэргэн (Э.Н. Кирэйев) былай тип яза: «Такмак - мотлак бeйeY процесы менэн бэйлэнгэн hэм коллектив бeйeY3эрзe йэтеш hY3 менэн, шул ук бeйeY кейенэ эйтелэ торган hY3 (такмак) менэн озатыу есен хезмэт итэ торган жанр. Э кыдка йыр -ул йырлана hэм кYбeрэк ^мэклэп хор менэн башкарыла» [9, 6-7-се бб.]. М.М. Сэгитов, М.Э. Мэмбэтов терле йыр hэм такмактарзыц поэтика^ша карап, уларзыц бeр-бeрeheнэ бик якын тороузарын, хатта йыш кына бер Yк ДYPт юллыктарзыц йыр булып та, такмак буларак та йэшэY осрактарын билдэлэй [11, 28-се б.]. Музыка белгесе Р.С. Селэймэнов кыдка йырзар менэн такмактарзы окшаш мелодик hызаттар бэйлэYeн, эммэ функция^1 hэм тезелеше ягынан уларзыц кырка айырылыуын эйтеп Yтэ [12, 220-224-се бб.]. Б.С. Байымов фекеренсэ, «такмак кыдка йырзан Y3eнeц конкрет ерлеге, актив публици-стик йекмэткehe, шаян характеры менэн дэ айы-рылып тора» [2, 6-сы б.].

Башкорт халкыныц ДYрт юллы йырзары тикшeрeнeYсeлэр тарафынан ентекле генэ ейрэнелгэн. 1870 йылда И. Покровский гэмэлдэ мехэббэт йырзарынан торган «Башкорт hэм татар йырзары» йыйынтыгын нэшер иткэн [10, 151-229-сы бб.]. Унда гэрэп графикаИы менэн 215 строфа йыр тупланган, улар рус теленэ лэ тэржемэ ителгэн. 1876 йылда И. Березин та-рафынан эзерлэнеп нэшер ителгэн «Терек хрестоматия^1» йыйынтыгына социаль-кен-кYрeш, мехэббэт йырзары менэн бер рэттэн ^п кенэ тарихи йыр елгелэре лэ индерелгэн [5, 5-14-се бб.]. XX быуат баштарында йыр мирадын йыйыуза hэм бадыуза Фазыл Туйкин айырыуса

Зур эштэр башкара («Жырлар эхтэрисе». Эфе, 1916). 1939 йылда F. Сэлэм тезегэн «Башкорт совет халык йырзары» исемле китап ^лэме менэн генэ тYгел, тупланган материалдьщ тормошто киц сагылдырыуы, халыктыц уй-ынтылыштарын об-разлы кэYЗЭлэндереYе менэн дэ эhэмиэтле хезмэт булып тора. Бейек Ватан hуFышы йылдарында матбугат биттэрендэ ТыуFан ил, Ленин, Кызыл Армия, hуFыш тураЬындагы йырзар кYплэп ба^ылып сыга1. Ошо ук осорза фронт шартта-рында тыуган hэм язып алынган бер шэлкем йыр, такмак hэм бэйет елгелэрен YЗ эсенэ алган «Батырзар йыры» (тезеYсеhе Fэли Ишбула-тов, 1944) hэм «Ьугыш фольклоры» (тезеYсеhе Кирэй Мэргэн, 1944) йыйынтыктары донъя кYрэ. Уларза совет халкыныц берзэмлеген, бейеклеген сагылдырган югары пафослы йырзар менэн бер рэттэн фашист илба^арзарына эсе нэфрэт менэн hуFарылFандары ла урын алган.

ХХ быуаттыц 50-се йылдарында ес томлык «Башкорт халык ижады» антология^шыц совет фольклорына арналган 3-се томын-да сэсэндэр ижады, бэйеттэр, экиэттэр, мэкэлдэр hэм йомактарзан тыш шул осор йыр hэм такмактарзыц да ^п кенэ оригиналь елгелэре бирелэ [3]. Китаптыц баш hYЗендэ совет йырзарыныц катмарлы жанр кYренеше бу-лыуы, уларзыц идея-тематик YЗенсэлектэре, ижад ителеY, йэшэY шарттары тураЬында кызыклы кYЗЭтеYЗэр яhала. ХХ быуаттыц икен-се яртыhында терле йылдарза ойошторолган фольклор экспедициялары hеземтэhендэ СССР фэндэр академия^шыц Башкортостан филиалы гилми архивында, Башкорт дэYлэт университетыныц hэм Стэрлетамак дэYлэт педагогия институтыныц башкорт филологияhы кафедраларында халык ижадыныц башка кYп жанрзары менэн бергэ дурт юллы йырзарзыц да бай фонды туплана. Уларзы ба^тырып сыгарыу эше «Башкорт халык ижады» йыйынтыктарын туплаузан башлана. Был серияныц 1977 йылда донъя кYргэн китабында такмак hэм йола йырзары менэн бер рэттэн терле кейгэ йырлана торган 1414 кы^ка йыр-строфа урын алган. Автор-тезеYсе ДYрт юллы йырзарзы, тематик принципка нигезлэнеп, ете теркемгэ бYлеп бирэ hэм «бындай теркемлэYЗЭ лэ кYпмелер дэрэжэлэ шартлылык бар, сенки кYп кенэ йырзарза ир-егет, мал hэм тыуган ил, э икенселэрендэ иhэ язмыш

1 Коммуна. 1940. 4 март; Кызыл Башкортостан. 1940. 21 гинуар; 1940, 3 ноябрь; 1941, 26 ноябрь; 1941, 31 декабрь; Кызыл атлылар. 1942, 2, 10, 14 сентябрь, 26 октябрь.

haM FYMep, э есенселэрендэ мэжлес, уйын-келке haM дуд-ишлек тешенсэлэре айырылмад бер бетенде тэшкил итэ», - тип асьгклап китэ [6, 10-сы б.]. 1981 йылда сытстсан «Баштсорт халытс ижады» бадмаИы совет осоронда киц таралFан бэйет, йыр, татсматс елгелэрен у? эсенэ алFан. Улар?ыц идея тэрэнлеген, MaFaroheH билдэлэгэн ТыуFан ил, совет власы, Коммунистар партияЬы, комсомол haM пионерия кеYек темалар?ыц ятстыртылыуы ижтимаFи тормоштоц, тарихи хэрэкэттец киц панорамаЬын, халытстыц ЮFары рухи пафосын ку? алдына бадтырыуы менэн эhэмиэтле [4, 25-се б.].

XX быуаттыц 90-сы йылдарында тутстап тсалFан фольклор экспедициялары XXI быуат башында яцынан терге?елэ. Республикабы??ыц Баштсорт дэYлэт университеты студенттары та-рафынан фольклор материалдары йыйыу эше эу?емлэшэ. А.А. Fэллэмовтыц тырышлы^ы менэн 2000-се йылдар башында «Баштсорт дэYлэт университетыныц фольклор архивы» исем-ле электрон бадма барлытстса килэ, йыйылFан материалдар?ыц кYпселек елеше был архивтса кYсерелэ [16].

2003 йылдан башлап бегенге кенгэ тиклем Рэсэй фэндэр академияhы Эфе федераль Fилми-тикшеренеу?эр у?эге Тарих, тел hэм э?эбиэт институты Башкортостан РеспубликаИы рай-ондарына hэм баштсорттар куплэп йэшэгэн сит елкэлэргэ 40-тан ашыу фольклор экспедициялары ойоштора. Фольклорсылар тара-фынан ауы?-тел ижадыныц барлытс жанр?ары, этнография, тел, тарих буйынса йыйылFан ма-териалдар «Эскпедиция материалдары» исемле йыйынтытстар серияhы булып донъя кYрэ килэ [14; 15]. Фольклор?ы даими рэYештэ йыйып донъяFа сы^арыу эше бер тсасан да у?енец акту-аллеген, эhэмиэтен ЮFалтмай. Был ЙYнэлештэ терле эш сэфэре ватсытында, у? халтсыныц рухи байлытстарын туплап, нэшер иткэн, халтсына кире тсайтарыуFа бик кYп кес hалFан Fалим, зыя-лыларыбы??ыц эштэре ?ур баhаFа лайытс [7; 8].

Эйтеп китергэ кэрэк, хэ?ерге тсыдтса йыр?ар совет осороц^ыларынан айырмалы рэYештэ, ижтимаFи-сэйэси темалар?ан арынып, кешенец эске мехитен, уныц уй-кисерештэрен, тормоштса тсарашын, хис-тоЙFOларын саFылдырыуFа йы-шыратс мерэжэFЭт итэ:

Yтэheц дэ, гумерем, ай, утэheц, Картайтып ух эрэм итэheц.

2 Ьонар (диал.) - ейрэктец бер тере.

Картайтыуга гына укенмэйем, Yлтepeп ук эрэм итэheц. Инэлмэйем, гумер, йыр итэ, Уратып-уратып килтереп ер итэ.

Ты^ан илгэ тсарата кесле эмоциональ тоЙFOлар hэр бер кешегэ hэм тотош этностса хас. Терле йыр?ар?ыц ?ур Fына бер теркеме ошо темаFа арнаетан. Лирик герой у?енец тейэге итеп поэтиклаштырылFан Уралдыц тсуйы урман-тау?арын, тулы hыулы йылFаларын, тэрэн кулдэрен данлап йырлай. Йыр?ар?а Урал образы уратып алFан тэботэт кYренештэрен генэ тугел, ошонда кен иткэн бетэ халытстыц тсэ?ерле Ты^ан ил тешенсэhен у? эсенэ ала: Урал гына Урал, ай, тимэге§, Уралыбы§ гына таш икэн. Уралыбы§ б姧ец шундай адыл, Ку§ вдтвндэ торган хаш икэн.

Ты^ан ил тураhындаFы йыр?ар?ыц быуат-тар буйына формалаштсан традицион башла-нышы, мэдэлэн: «Иртэнсэккэй тороп тыштса сытсhам...», «АFи?елкэй?эр?ец аръяFында...» h.б. куп терле варианттар?а осрай. Был иhэ бер ук йыр?ыц терле тебэктэ шул ятстыц ер-hыуына бэйлелеге менэн ацлатыла. «АFи?елкэй буйы бигерэк йэмле...», «Тейэлэдкэй буйы бигерэк йэмле...» h.б. рэуешендэ башланып киткэн йыр?ар, асылда, бер ук йыр?ыц терлесэ башла-ныштары Fына.

FYмер тураhындаFы йыр?ар у??эренец фэлсэфэуи мэFэнэhе менэн кесле. Йыр?ар?а кеше FYмере ес дэуергэ: у?Fан, элеге hэм тсалFан FYмергэ буленэ. Поэтик образдар?а у?Fан FYмер ул - сыл-тырап атстсан hыу, тсанатлы ат, hабаFынан е?елгэн гел, йотсола кургэн татлы теш, ел бауырлап остсан тсош, тац менэн идкэн ел, ул hи?елмэйсэ, керпек тсатстсансы утеп китэ («ЬикЬэн генэ тутсЬан, йе? йыл FYмер бер минуттсай?ар?ан а? була»; «У?Fан FYмер?эр?е отсшатамын сылтырап атстсан hыу?ыц да аFышына» h.б.), э тсалFан FYмер - серле йомFатс [13, 134-135-се бб.]:

Ку.гэрсен мэн кэкук kyk икэн, Ах муйынлы Ынар2 куп микэн? У§ган гумеремдец 6rn.ehe юх, Калган гумер§эрем купм(е) икэн?

Тыуыу hэм улемдец тэбиFилеге йыр?ар?а бик асытс эйтелэ: «Ышанмайытс, дудтар, был донъяFа, барыбы??ы йыйыр тсара ер», «Кара Fына тсаштар, зифа буй?ар ер адтында ятып серей?ер». Терле йыр?ар?а я?мыш, тсаЙFы-хэсрэт мотивтары ла

анык бирелэ. Уларза язмыш «кешенец алдан билдэлэнгэн тормош юлы» тип ацлатыла hэм ике теп идеяны: килэсэктец кетелмэгэнлелеген hэм алдан билдэлэнгэнлеген YЗ эсенэ ала:

Аргымаккай бейек, аттар юрга Юргалатып булмай юл менэн. Мацлайыца я§ган хак я^мышын Юйып ташлап булмай кул менэн.

Fэзэттэ, лирик герой YЗен FYмер буйына озатып йерегэн бэхеЛезлек, кайгы-хэсрэтенец сэбэбен язмыш эмере менэн бэйлэй. Йырзарза тормош ауырлыктарынан базап калганда тыуган эсенеY, YкенеY мотивтары ла кYренеп кала: Бейек кенэ тау§ыц башкайында Ак куяндар тапай как ер§е. Я§мыш кэлэмдэре миндэ булhа, Ку_рмэд инем бындай тэкдир§е.

Ир-егеттэр хакындагы йырзар теркемендэ тыуган ил, ир-егет hэм мал тешенсэлэре тулы бер бетенде тэшкил итэ. Был йырзарза батыр ир идеалы сагыла: ил гэме менэн йэшэгэн адыл ир-егеттэр, кэрэк булhа, килгэн яузарга каршы сыга, кYкрэген калкан итеп куйып, иле есен канын тYгеп, йэнен бирергэ риза. Ир-егеттец кешелек-лелеге уныц тыуган иленэ булган менэсэбэте менэн билдэлэнэ:

Тыуган гына илен ташлап киткэн Ир§эр була э§эм квлквhв.

Кыдка йырзарза ир-егеттец батыр, тэYЭккэл, сабыр, дэртле, зирэк булырга тейешлеге ^1зык едтенэ алына hэм, барыЛынан элек, тормош фэлсэфэhе менэн кушылган егет-нэсихэт мотивтары едтенлек итэ: «Хас дошмандар мицэ, ай, юк тимэ, егет булhац, ятка сер бирмэ»; «Донъя ауырлыгы ецел кYренэ, арыдландай сабыр ир булhа» h.б. Кеше кэзере, дэрэжэhе мал байлыгына бэйле булырга тейеш тYгеллеге йырзарза нескэ ирония, эсенеY менэн бирелэ: «Кулдарында малыц беттениhэ, YЗ туганыц hицэ ят булыр»; «Дэртле иргэ Аллам малын бирhэ, килмэд дуд-иш килеп хэл белэ».

Мэжлес йырзары, туганлык, дуд-ишлек тураЬындагы йырзар тормоштоц кэзерен белеп йэшэргэ сакыра. Тугандар, дуд-иш менэн уйнап-келеп йэшэгэндэ, тормош ауырлыгы ла, FYмер Yткэне лэ hизелмэй тигэн фекер йырзарзыц YЗЭгендэ тора. Уларзан кYренеYенсэ, ысын дуд-иш - донъя терэге:

Мал-байлыгым артык булмаhа ла, Дуд-иштэрем купкэ кыуанам.

йэки:

Дуд-иш менэн дуд-иш тура килhэ -Бар хэсрэттэр шунда таркала.

Йыр - медитатив функциялы, тэрэн кисе-рештэрзе кейлэYсе, яйлаусы сара. Шуга ла терле йырзарза йыр йырлау кайгы-хэсрэттэн, ауыр кисерештэрзэн арындырыу, кYцел кYтэреY ысулы итеп кYрhэтелэ: «Кыскырыпкай йыр-лап, ай, ебэрэм, йерэккэйемэ уттар кабынгас»; «Янып кына барган йерэгемэ бер йырлаЬам, арыу булмадмы?». Шул ук вакытта халкыбыз йырзы ата-бабаларыбыззан кала килгэн оло поэтик мирад, бетмэд-текэнмэд рухи хазина итеп баИалай, уны ололарга hэм кэзерлэргэ сакыра: Я килгэнкэщэрен шунан белэм, ^щырып та килэ квйвлдв. hу§ып кына hу§ып йыр йырлайым Отоп алыц ошо квйвмдв.

Башкорт халкыныц хэзерге йыр репертуа-рында мехэббэт темаИы зур урын алып тора. Йырзарза мехэббэт кисерештэре егет менэн кыззыц тэYге саф тойголары, кауышыу-айы-рылышыузар, hейенес-кейенестэр, уйланыу-икелэнеYЗэр кеYек тойголар аша терле яклап сагылыш таба. «Ьылыу Ьылыу кYренмэй, hейгэн hылыу кYренэ», - тип йырлана халык йырында, уларза hейеY объекты булган кешенец идеаль матурлыгы hYрэтлэнэ: «Бер битец ай hинец, береhе - кояш, яман ^ЗЗэн Хозайым hакла-hын»; «Кашкынайыц кара, буйыц зифа, Кэзер кисэhендэ3 тыузыцмы?». Йыр мехэббэт тоЙFоhон ерзэге булган иц зур шатлык, бэхет итеп карай hэм FYмерлек мехэббэтте данлай:

Аршин гына аршин, ай, ак ука, Итэклектэй тYгел, и§еYлек. Йэр§е генэ hвйhэц, hвй матурын, Айлык, йыллык тYгел, гYмерлек.

Композицион яктан терле йырзар ике быуын-лы йэнэшэлеккэ нигезлэнгэн, hэр бер йэнэшэлек образлы фекерлэYгэ таяна. Йырзарза, гэзэттэ, теп hэм ярзамсы образдар бирелэ. Теп образ кеше тормошона бэйле тыуа, уныц аша йырзыц бетэ мэFЭнэhе туплана, теп фекер эйтелэ. Ярзамсы образ строфаныц тэYге ике юлын YЗ эсенэ ала hэм эйтелэсэк теп фекерзец ниндэйлегенэ ишара яhай. Кешене уратып алган тэбигэт кYренештэре ярзамсы образдарзы тыузырыуза меhим роль уй-най, улар халыктыц образлы фекерлэYе менэн туранан-тура бэйлэнештэ тора.

3 Кэ^ер кисе - ислам дине буйынса, фэрештэлэр ергэ тешкэн кис.

КYренеYенсa, башкорт халык ижадында исемhез ДYрт юллы йырзар ярaйhы ук зур урын билай. Йыр мирадына хас таран фaлсaфaYи йекматке, дейемлaштереY менан бер раттан улар халкыбыззыц тормош дартен, илhaмын, акылын haм милли характерын асык сaFылдырa.

Э?ЭБИЭТ

1. Байымов Б.С. Хэзерге башкорт халык йыры // Башкорт фольклоры: тикшеренеузар Ьэм матери-алдар. 9фе: Fилем, 1999. 3-се сыF. 123-151-се бб. (Баимов Б.С. Современная башкирская народная песня // Башкирский фольклор: исследования и материалы. Уфа: Гилем, 1999. Вып. 3. С. 123-151).

2. Байымов Б.С. Ал гармуныц, эйт тaкмaFыц... 9фе: Китап, 1993. 176 б. (Баимов Б.С. Бери гармонь, пропой такмак... Уфа: Китап, 1993. 176 с.).

3. Башкорт халык ижады. 3 томда. Т. 3 / тез., баш hY3 языусы, ацлатмалар биреусе Кирай Марган. 9фе: Башк. китап нашр., 1955. 310 б. (Башкирское народное творчество. В 3-х т. Т. 3 / сост., авт. вступ. ст. и коммент. Кирей Мэргэн. Уфа: Башк. кн. изд-во, 1955. 310 с.).

4. Башкорт халык ижады. Совет осоро. Беренсе китап. Байеттар. Йырзар. Такмактар / тез, инеш макала hэм ацлатм. авт. М.М. СэFитов менан М.Э. Мамбатов. Яуап. ред. Кирай Марган. 9фе: Башк. китап нашр., 1981. 392 б. (Башкирское народное творчество. Советский период. Книга первая. Баиты. Песни. Так-маки / сост., авт. вступ. ст. и коммент. М.М. Сагитов, М.А. Мамбетов. Ответ. ред. Кирей Мэргэн. Уфа: Башк. кн. изд-во, 1981. 392 с.).

5. Березин И. Турецкая хрестоматия. Т. 3. Казань, 1876. С. 5-14.

6. Галин С.Э. Йыр. Такмак. СецлэY // Башкорт халык ижады. Йырзар. Икенсе китап / китапты тез., баш hY3 языусы, ацлатм. биреYсе - Салауат Галин. Яуап. ред. Ким Эхматйанов. 9фе: Башк. китап нашр., 1977. 6-34-се бб. (Галин С.А. Песня. Такмак. Причет // Башкирское народное творчество. Песни. Книга вторая / сост., авт. вступ. ст. и коммент. Салават Галин. Ответ. ред. Ким Ахмедьянов. Уфа: Башк. кн. изд-во, 1977. С. 6-34).

7. ДэYлэкэн ынйылары / тез. Хакимйанова А.М., МехэмэтFЭлин P.F. Яуап. ред. Ф.А. Назершина. 9фе, 2008. 328 б. (Жемчужины земли давлекановской / сост. А.М. Хакимьянова, Р.Г. Мухаметгалин. Ответ. ред. Ф.А. Надршина. Уфа, 2008. 328 с.).

8. Нэ^ершина Ф.А. Халык куцелена сайахат (башкорт халык ижадын йыйыу тарихынан). 9фе:

ООО «ДизайнПолиграфСервис», 2010. 248 б. (Надр-шина Ф.А. Духовный мир народа (из истории собирания башкирского народного творчества). Уфа: ООО «ДизайнПолиграфСервис», 2010. 248 с.).

9. Кирэй Мэргэн. Башкорт совет хальгк ижады // Башкорт халык ижады. Т. 3. Совет осоро / тез., ред, баш hY3 h9M ацлатм. авт. Кирэй Мэргэн. Офе: Башк. китап нэшр., 1955. 5-38-се бб. (Кирей Мэргэн. Башкирское советское народное творчество // Башкирское народное творчество. Т. 3. Советский период / сост., ред., авт. вступ. ст. и коммент. Кирей Мэргэн. Уфа: Башк. кн. изд-во, 1955. С. 5-38).

10. Покровский И.П. Сборник башкирских и татарских песен // Записки Оренбургского отдела императорского русского географического общества. Казань, 1870. Вып. 1. С. 151-229.

11. Сэгитов М.М., Мэмбэтов М.Э. Совет осорондагы башкорт халык поэзияЬы // Башкорт халык ижады. Совет осоро. Беренсе китап. Бэйеттэр. Йырзар. Такмактар / тез., инеш мэкэлэ 11эм ацлатм. авт. М.М. Сэгитов hэм М.Э. Мэмбэтов. Яуап. ред. Кирэй Мэргэн. Офе: Башк. китап нэшр., 1981. 6-30-сы бб. (Сагитов М.М., Мамбетов М.А. Башкирская народная поэзия советского периода // Башкирское народное творчество. Советский период. Книга первая. Баиты. Песни. Такмаки / сост., авт. вступ. ст. и коммент. М.М. Сагитов, М.А. Мамбетов. Ответ. ред. Кирей Мэргэн. Уфа: Башк. кн. изд-во, 1981. с. 6-30).

12. Сулейманов Р.С. Проблемы классификации башкирской музыки: Мелодический тип кыска-кюй и его жанры // Урал-Алтай: через века в будущее. Материалы III Всероссийской тюркологической конференции, посвященной 110-летию со дня рождения Н.К. Дмитриева. Уфа, 2008. С. 220-224.

13. Хакимьянова А.М. Символика в башкирской народной песенной традиции // Вестник Челябинского государственного университета. Филология. Искусствоведение. Вып. № 90. Челябинск, 2014. № 10 (339). С. 133-139.

14. Экспедиция материалдары - 2009: Берйэн районы / тез.: Хесэйенова Г.Р., Юлдыбаева Г.В., Хэкимйэнова А.М. Офе, 2011. 208 б. (Экспедиционные материалы - 2009: Бурзянский район / сост. Хусаи-нова Г.Р., Юлдыбаева Г.В., Хакимьянова А.М. Уфа, 2011. 208 с.).

15. Экспедиция материалдары - 2017: Стэрлебаш районы / тез. Юлдыбаева Г.В., Хэкимйэнова А.М., Fайсина Ф.Ф. Офе, 2018. 352 б. (Экспедиционные материалы - 2017: Стерлибашевский район / сост. Юл-дыбаева Г.В., Хакимьянова А.М., Гайсина Ф.Ф. Уфа, 2018. 352 с.).

16. URL: http://lcph.bashedu.ru/editions/efolk. php?go=folk_id.79 / Башкорт дэYлэт университетыньщ фольклор архивы: электрон галми бадма / Б.В. Орехов, А.А. Fэллэмов редакция11ында (Фольклорный архив БашГУ: электронное научное издание / ред. Б.В. Орехов и А.А. Галлямов) (дата обращения: 15.11.2016 -20.11.2016).

REFERENCES

1. Bajymov, B.S. Khäöerge bashkort khalyk jyry [The Contemporary Bashkir Folk Song]. In: Bashkort fol'klory: tikshereneüöär häm materialdar. 3-sö syg. [Bashkir Folklore: Research and Materials. Issue 3]. Ufa: Gilem, 1999. P. 123-151 (in Bashkir).

2. Bajymov, B.S. Algarmunyy, äyt takmagyy ... [Take Your Accordion, Sing a Takmak...]. Ufa: Kitap, 1993. 176 p. (in Bashkir).

3. Bashkort khalyk izhady. 3 tomda. T. 3 [Bashkir Folk Art. In 3 Vols. Vol. 3]. Comp., Foreword and Explanatory Notes by Kirei Mergen. Ufa: Bashk. kn. izd-vo, 1955. 310 p. (in Bashkir).

4. Bashkort khalyk izhady. Sovet osoro. Berense kitap. Bajettar. Jyrdar. Takmaktar [Bashkir Folk Art. The Soviet Period. Book 1. Baits. Songs. Takmak]. Comp., Foreword and Explanatory Notes by M.M. Sagitov, M.A. Mambetov. Ed. Kirei Mergen. Ufa: Bashk. kn. izd-vo, 1981. 392 p. (in Bashkir).

5. Berezin, I. Turetskaya khrestomatiya. T. 3 [Turkic Anthology. Vol. 3]. Kazan, 1876. P. 5-14 (in Russ.).

6. Galin, S.A. Yyr. Takmak. Seyläü [The Song. The Takmak. The Senlyau]. In: Bashkort khalyk izhady. Jyrdar. Ikense kitap [Bashkir Folk Art. Songs. Book 2]. Comp., Foreword and Explanatory Notes by Salavat Galin. Ed. Kim Akhmetyanov. Ufa: Bashk. kn. izd-vo, 1977. P. 6-34 (in Bashkir).

7. Däüläkän ynjylary [Pearls of the Land of Davlekanovo]. Comp. by A.M. Khakimyanova, R.G. Mukhametgalin. Ed. F.A. Nadrshina. Ufa, 2008. 328 p. (in Bashkir).

8. Nadrshina, F.A. Khalyk küyelenä säyäkhät (bashkort khalyk izhadyn jyjyu tarikhynan) [The Spiritual World of the People (from the History of Collecting Bashkir Folk Art)]. Ufa: DizainPoligrafServis, 2010. 248 p. (in Bashkir).

9. Kirei Mergen. Bashkort sovet khalyk izhady [Bashkir Soviet Folk Art]. In: Bashkort khalyk izhady.

T. 3. Sovet osoro [Bashkir Folk Art. Vol. 3. The Soviet Period]. Comp., Ed., Foreword and Explanatory Notes by Kirei Mergen. Ufa: Bashk. kn. izd-vo, 1955. P. 5-38 (in Bashkir).

10. Pokrovskij, I.P. Sbornik bashkirskikh i tatarskikh pesen [A Collection of Bashkir and Tatar Songs]. In: Zapiski Orenburgskogo otdela imperatorskogo russkogo geograficheskogo obshchestva [Proceedings of the Orenburg Department, the Imperial Russian Geographical Society]. Kazan, 1870. Vol. 1. P. 151-229 (in Russ.).

11. Sagitov, M.M., Mambetov M.A. Sovet osoron-dagy bashkort khalyk poeziyahy [The Bashkir Folk Poetry of the Soviet Period]. In: Bashkort khalyk izhady. Sovet osoro. Berense kitap. Bajettar. Jyrdar. Takmaktar [Bashkir Folk Art. The Soviet Period. Book 1. The Bait. Songs. The Takmak]. Comp., Foreword and Explanatory Notes by M.M. Sagitov, M.A. Mambetov. Ed. Kirei Mergen. Ufa: Bashk. kn. izd-vo, 1981. P. 6-30 (in Bashkir).

12. Suleymanov, R.S. Problemy klassifikatsii bash-kirskoy muzyki: Melodicheskiy tip kyska-kyui i yego zhanry [Classification Problems of Bashkir Music: The Melodic Type of Kyska-kui and Its Genres]. In: Ural-Altay: cherez veka v budushcheye. Materialy III Vserossiyskoy tyurkologicheskoy konferentsii [Urals-Altai: Through the Centuries into the Future. Proceedings of the 3rd All-Russia Turkological Conference]. Ufa, 2008. P. 220-224 (in Russ.).

13. Khakimyanova, A.M. Simvolika v bashkirskoy narodnoy pesennoy traditsii [Symbols in the Bashkir Folk Song Tradition]. Vestnik Chelyabinskogo gosudarstvennogo universiteta. Filologiya. Iskusstvo-vedeniye - Bulletin of Chelyabinsk State University. Philology. Art Criticism. Issue 90. Chelyabinsk, 2014. No. 10 (339). P. 133-139 (in Russ.).

14. Ekspeditsiya materialdary - 2009: Början rajony [Expedition Materials - 2009: Burzyansky District]. Comp. by Khusainova G.R., Yuldybaeva G.V, Khakimyanova A.M. Ufa, 2011. 208 p. (in Bashkir).

15. Ekspeditsiya materialdary - 2017: Stärlebash rajony [Expedition Materials - 2017: Sterlibashevsky District]. Comp. by Yuldybaeva G.V., Khakimyanova A.M., Gaysina F.F. Ufa, 2018. 352 p. (in Bashkir).

16. URL: http://lcph.bashedu.ru/editions/efolk. php?go=folk_id.79 / Bashkort däülät universitetynyy foVklor arkhivy: elektron gilmi baOma [Folklore Archives of the Bashkir State University: Electronic Resource]. Ed. B.V. Orekhov, A.A. Gallyamov (Accessed November 15, 2016 - November, 20, 2016) (in Bashkir).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.