CC BY
0УДК 338.43.02(575.2)(04)
АЙЫЛ ЧАРБА ИШКАНАЛАРЫНЫН ИШМЕРДУУЛУГУНУН НАТЫЙЖАЛУУЛУГУН ЖОГОРУЛАТУНУН ЭКОНОМИКАЛЫК
МЕХАНИЗМДЕРИН ТУЗУУ
Эргашбаева Мээрим, магистрант, ergesmeerim@,gmail. com МаксытоваБактыгул Турсунбаева,э.и.к, доцент
makbak67@,mail. ru Ош мамлекеттик университети, Ош, Кыргызстан
Аннотация:Макалада эмгек айыл чарба ишканаларында ишкердуу иштин эффективдуулугун жогорулатуунун экономикалык механизмин тузуу маселелери камтылган. Айыл чарба вндYPYШYндв мамлекеттик жвнгв салуунун ролу каралат.
Ачкыч свздвр: мамлекеттик жвнгв салуу; финансылык ресурстар; кредиттик
рынок.
ФОРМИРОВАНИЕ ЭКОНОМИЧЕСКОГО МЕХАНИЗМА ПОВЫШЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ ПРЕДПРИЯТИЯХ
Эргашбаева Мээрим, магистрант, ergesmeerim@,gmail. com Максытова Бактыгул Турсунбаева,к.э.н., доцент
makbak67@,mail. ru Ошский государственный университет,
Ош, Кыргызстан
Аннотация: Освещены вопросы формирования экономического механизма повышения эффективности предпринимательской деятельности в сельскохозяйственных предприятиях. Рассмотрена роль государственного регулирования в аграрном производстве.
Ключевые слова:государственное регулирование; финансовые ресурсы; кредитный
рынок.
FORMING AN ECONOMIC MECHANISM TO INCREASE THE EFFICIENCY OF BUSINESS ACTIVITIES IN AGRICULTURAL
ENTERPRISES
Ergashbayeva Meerim, undergraduate, ergesmeerim@,gmail.com Maksytova Baktygul Tursunbayeva,
Candidate of Economics, Associate Professor
makbak67@mail.ru Osh State University, Osh, Kyrgyzstan
Annotation: The issues of formation of an economic mechanism for increasing the efficiency of entrepreneurial activity in agricultural enterprises are covered. The role of state regulation in agricultural production is considered.
Key words: state regulation; financial resources; credit market.
Киришуу. Азыркы мезгилде айыл чарбаны ghyktypyy eлкeнYн социалдык турмушун реформалоонун жана бYTYндeй улуттук экономиканы модернизациялоонун артыкчылыктуу багытына айланды.
Элет жеринде ишкердик кYч алып, аны eнYктYPYYгe, бeлYнгeн кредиттик жана финансылык ресурстарды пайдалануунун натыйжалуулугун объективдYY баалоо бYГYнкY кундо зор мааниге ээ.
Кыргызстандын eкмeтYHYн жана ишкер чeйрeлeрYHYн айыл чарба субъектилеринин керектeeлeрYн толук канааттандырууда зор eyh-аракеттерин белгилеп, бирок, бул проблема комплекстYY мамилени жана социалдык eнYГYYHYн азыркы масштабы жана темптери, агроeнeр жай комплексинин субъекттеринен активдYYЛYктY, колдоо болгон резервдерди жана мумкYнчYЛYктeрдY мобилизациялоону талап кылат.
Бул максатка жетишYY YЧYн биринчи кезекте айыл чарба eндYPYшYндe пайдаланылуучу ресурстардын негизги Yч TYPYHYH: жердин, эмгектин жана капиталдын катышында позитивдYY eзгeрYYлeргe жетишYY эн маанилYY болуп эсптелинет.
Айыл чарба ишканаларынын ишмердYYЛYГYн натыйжалуугун жогорулатуу YЧYH мамлекеттин ролу eTe зор, мисалыга, мыйзамдык базаны TYЗYY, маалыматтык системаны eнYктYPYY, дыйкан (фермердик) кооперативдердин укуктарын жана кызыкчылыктарын сактоону камсызкылуу, ошондой эле агрардык саясатты жYргYЗYYгe жeндeмдYY жацы формациядагы кадрларды кайра даярдоо, жана инвестициялык долбоорлорду ишке ашыруу болот.
Бул биздин мамлекет YЧYн eзгeчe маанилYY, анткени ички дYH продукцияда (ИДП) айылчарбасынын YЛYШYн кeбeйтYY зарыл. Алсак, 2020-жылы айыл чарбасынын дYH продукциясынын YЛYШYндe 7,7%ды тYЗсe, 2021-жылдын ушул эле мезгилинде 9 %ды тYЗгeн1.
1http://stat.kg/kg/news/valovoj -vnutrennij -produkt-v-yanvare-2021 -goda/
20
Белгилеп кетсек, айыл чарбасынын аба ырайынын шарттарына, техникага жана башка факторлорго кез карандылыгынан улам, eлкeнYн азык -тYЛYк коопсуздугун камсыз кылуу жана калктын керектeeлeрYн канааттандыруу максатында айыл чарбасынын туруктуулугунун жана eнYГYYCYHYн белгилYY тенденцияларын олуттуу камсыз кыла турган чараларды кeрYY зарылчылыгы, ошондой эле калкты айыл чарба продукциялары менен камсыз кылуу, айыл чарба тармагында иш менен камсыз кылуу YЧYH шарттарды тYЗYY, мамлекеттин кызыкчылыгында болуш керек.
1. Изилдее ыкмалары
Айыл чарба иш каналарынын ишмердYYЛYГYн натыйжалуугун жогорулатуу YЧYH атайын иш чаралар мамлекет тарабынан иштелип чыгуусу зарыл. Бул иш чаралар, ченемдик укуктук базаны андан ары eркYндeтYY, жер рыногун eнYктYPYY, кредиттик ресурстарга жеткиликтYYЛYктY жогорулатуу, камсыздандыруу системасын eнYктYPYYHY камтыш керек.
Айыл чарба eндYPYШYHYн ишмердYYЛYГYн eнYктYPYYгe багытталган мамлекет тарабынан сунушталган тeмeнкY иш-чараларды карап, талдап чыксак:
> республиканын агроeнeр жай комплексин eнYктYPYY боюнча кабыл алынган программаларды ишке ашырууну камсыз кылуу;
> республиканын агроeнeр жай комплексине кластердик долбоорлорду киргизYY жана региондорду адистештирYY боюнча чараларды ишке ашыруу;
> ирригациялык системаларды калыбына келтирYY жана суу чарба секторунун негизги eндYPYштYк фондуларын жацылоо;
> кредиттик союздар, микрокредиттик система, мамлекеттик сактык фонддор аркылуу калктын акча каражаттарын мобилизациялоону андан ары ишке ашыруу;
> тармактар боюнча айылдык ишкерлердин ассоциацияларын тYЗYY жана секторлор аралык кооперация системасын eнYктYPYY;
> айыл чарба eндYPYYЧYлeрYнe билим берYY, консультациялык жана маалыматтык кызматтарды кeрсeтYY, консультациялык кызматтардын тармагын кецейтYY, айыл чарба технологиясы, eндYPYш технологиясы, агробизнес, кол eнeрчYЛYк боюнча жергиликтYY колдонулуучу билимдерди берYY аркылуу колдоо кeрсeтYY;
> ыктыярдуу негизде кооперативдердин ар кандай формаларын жана бирикмелердин башка тYрлeрYн тYЗYY аркылуу чарбаларды (eзгeчe майда чарбаларды) структуралык кайра eзгeртYY;
> пайдаланылбай жаткан айдоо жерлерин айыл чарба багытында пайдаланууга багытталган чараларды иштеп чыгуу жана ишке ашыруу.
Бул максаттарга жетуу жана иш-чараларды аткаруу YЧYн, мамлекеттин алдында, биринчи кезекте чакан бизнестин санынын eсYШYHYн катышында он, eзгeрYYлeргe жетишYY жана алардын ички ДYH продукциянын тYЗYлгeн кeлeмYнe кошкон салымын талдап чыгуу маанилYY. Бир дыйкан (фермер) чарбасына айдоо жерлеринин жалпы аянты 4 эсеге кыскарды жана 3,5 гектарды TYЗДY•
Жеке ишкерликтин eнYГYШY менен аыйл чарба eндYPYштY уюштурууга байланышкан кeйгeйлeр пайда болду: дыйканчылык тажрыйбасынын жоктугу, eндYPYш каражаттарын пайдалануунун кескин кыскарышы, айыл чарба техникасынын кубаттуулугунун чарбалардын кeлeмYнe шайкеш келбегендигин баса белгилей кетYY керек.
Азыркы мезгилде техникалык, тейлee жана турмуш-тиричилик жактан тейлeeнYн начарлашы, айдоо аянттарынын чектелгендигинен улам, чакан дыйкан чарбалары биргелешкен ири чарбалар менен жеке чарба eндYPYШYHYн, рентабелдYYЛYк менен экспорттук мYмкYнчYЛYктeрдYн ортосунда тандоонун алдында калышты.
Бул тYЗYЛгeн абалды, агрардык секторду мамлекеттик жeнгe салуу, башкача айтканда, агроeнeр жай ишканаларын eзгeрYЛYп жаткан рыноктук шарттарга ынгайлаштыруу максатында мамлекеттик мекемелер тарабынан ишке ашырылуучу мыйзам чыгаруу, аткаруу жана кeзeмeлдee чараларынын тутуму TYЗYЛYCYY зарыл.
Айыл чарба ишканалары мамлекет тарабынан колдоонун айрым тYрлeрY болгондо гана ийгиликтYY иштей алат, мисалы. мыйзамдык, кадрдык, мYЛктYк, финансылык, маалыматтык, уюштуруу-усулдук, техникалык ж.у.с.
2. Жыйынтыктар жана талкуулоолор
Айыл чарба иш каналарынын ишмердYYЛYгYн натыйжалуугун
жогорулатуу YЧYн, жогорку eнYккeн eлкeлeрдe экономиканын агрардык
секторун мамлекеттик колдоонун тажрыйбасына кeнYЛ бурсак, TYPДYY
булактар кeрсeткeндeй, аларда экономикалык eнYГYYHYн ар кандай
денгээлдерине карабастан, айыл чарбасы ар кандай формада мамлекеттик
ири финансылык жардамды алып турат, анын тYпкY максаты калкты
нормалдуу рентабелдYYЛYк менен акылга сыярлык баада тамак-аш eндYPYY.
Дыйкандар, арендаторлор, айыл чарба кооперативдери мамлекеттик
мекемелер менен кeптeгeн экономикалык ар кандай иш-чаралар аркылуу
байланышкан. Бул байланыштар тынымсыз eркYндeтYЛYп, eнYктYPYЛYп
22
турат. Дыйканды капысынан кыйроого алып келе турган мындай чечимдерди эч ким эч качан кабыл албайт. Албетте, бул эмгек eндYPYмДYYЛYГY тeмeн болгон чарбаларга тиешелYY эмес.
Айыл чарбасы eнуккeн eлкeлeрдe бул тармагынын эмгекчилери эмгекти тынымсыз жакшыртууга, продукциянын eздYк турган наркын тeмeндeтYYгe кызыгышат.
Демек, мамлекеттин кийлигишYYCY айыл чарбасында eндYргYч кYчтeрдY eнYктYPYYгe, баарыдан мурда айыл чарба техникасын модернизациялоого, илимдин заманбап жетишкендиктерин пайдаланууга, экологиянын керектeeлeрYнe максаттуу каржылоо аркылуу стимулдаштыруучу таасирин тийгизет.
ЭнYккeн eлкeлeрдe айыл чарба тармагына субсидиялардын жана субсидиялардын бардык тYрлeрY айыл чарба продукциясынын eздYк наркынын 40тан 80%ке чейинкисин тYзeт [2].
Айыл чарбасына кeрсeтулгeн финансылык жардамдын eлчeму жана мунeзу жeнундe тeмeндeгу мисалдар кубe. Германияда ар бир ферманын короосуна жылына орточо 35 мин, евро туура келет. Мындан тышкары, мамлекеттик органдар аркылуу айыл чарба мекемелеринин ишинин натыйжалуулугун жогорулатууга багытталган тYPДYY иш-чаралар жYргYЗYЛYYДe. Ошентип иштеп жаткан контролдук-текшеруу союздары жылына бир жолудан кем эмес айылдык кооперативдердин финансы-чарбалык иштерин текшерип турушат. Мына ушундай текшеруулeрдун жыйынтыгы боюнча консультациялар берилип, орун алган кемчиликтерди жоюу боюнча кенештер, кооперативдердин ишин жакшыртуу боюнча сунуштар берилип турат [2,4].
Баса белгилеп кетсек, илимий сунуштарды колдонуу дыйканга женилдетилген кредиттерди алууга укук берет. Жалпысынан бюджеттик каржылоолор чарбалардын капиталдык салымдарынан 6 эсе ашып, чарбанын дун продукциясынын 40 процентин тузeт.
Бир катар чет eлкeлeрдун айыл чарбасына мамлекеттик субсидиялардын eлчeмун жакшыраак тYШYHYY учун дыйкандардын жана eндуруштук кооперативдердин пайдасынын YЛYШY катары бул каржылоонун eлчeмдeру жeнундe маалыматтарды келтирели. Мисалыга, АКШда пайдадагы мамлекеттик субсидиялардын YЛYШY 30%ды, ЕБ eлкeлeрYндe орточо эсеп менен 55%ды, Японияда 75%ды тYзeт [2].
Айыл чарба тармагынын муктаждыктары YЧYн мамлекеттик каржылоо айыл чарба кызматкерлерин колдоо гана эмес, коомдогу социалдык чыналууну басандатуу чарасы болуп саналат.
23
Ошону менен бирге коп мамлекеттерде мамлекет баалардын денгээлин дайыма контролдоп турат, рынокто бааларды тYЗYYДe ээнбаштыкка жол бербейт.
Мисалы, Францияда айыл чарба рыногунда баалар гарантияланган денгээлден тeмeн тYшe турган болсо, анда товар чыгаруучулар мамлекеттин эсебинен гана эмес, аны сактоо жана кайра иштетуу учун да компенсация тeлeшeт. Бир сeз менен айтканда, дыйкандарга товардык продукцияда алардын эмгеги менен тYЗYЛгeн нарктын бекем YЛYШY кепилденет [5].
Айыл чарба продуктыларын eндуруу учун жаратылыш-климаттык шарттар, жогоруда айтылгандай, олуттуу айырмачылыктарга ээ. Айыл чарба eндYPYШYнe жакшы шарты бар eлкeлeрдe, албетте, айыл чарба продукциялары арзан.
Салыштыруу YЧYн негиз катары АКШнын азык-тYЛYк товарларынын баасын ала турган болсок, анда ЕБ eлкeлeрYндe окшош товарлардын баасы америкалык кeрсeткYчтeрдeн 1,6-1,7 эсе, Японияда 3 эсе жогору [2]. Скандинавия eлкeлeрY айыл чарба eндYPYШYHYн бирдигине ^п акча сарптоого туура келет. Ошондуктан Финляндия ата мекендик eндYPYYЧYлeрдeн бир тонна буудайды Американын eкмeтYнeн тeрт эсе жогору баада сатып алат.
ЖергиликтYY азык-тYЛYк eндYPYШYн коргоо YЧYн жогорку сатып алуу баалары, бажы алымдары жана чет eлкeлeрдeн азык-тYЛYк импортуна атайын чектeeлeр кенири колдонулат.
ЭнYккeн eлкeлeрдYн айыл чарба корпорациялары, фермерлери, eндYPYштYк кооперативдери, айыл чарбасы eнYГYYHYн тeмeн денгээлинде турган башка eлкeлeргe eз продукцияларын экспорттоо менен олуттуу финансылык салымдарды алышат.
Эн eнYккeн eлкeлeрдYн айыл чарба тармагына мамлекеттик бийлик органдарынын ири жана системалуу жардамын белгилеп, айыл чарба eндYPYШYнe он таасирин тийгизген кооперативдик бирикмелердин эбегейсиз зор ролун белгилей кетYY керек.
Англиянын, Голландиянын, Германиянын, АКШнын, Франциянын, Япониянын жана башка eнYккeн eлкeлeрдYн дыйкандары ар дайым кооперативдер менен кызматташып турушат жана алар аркылуу айыл чарба эмгекчилери eздeрYHYн продукциясын сатышып, аманаттарын кооперативдик банктарда сакташат.
Белгилей кетсек, кооперативдерде дыйкандар eздeрунe керектYY финансы ресурстарын кредитке алып, камсыздандыруу операцияларын жYргYЗYшeт. Чындыгында айыл чарба жумуштарына катышкан ар бир адам
24
кооперативдер менен кызматташып, алар аркылуу кептеген экономикалык жана социалдык маселелерди чече алат.
Бул елкелерде экономиканын агрардык секторун мамлекеттик колдоонун тажрыйбасына таянып, республикада, айыл чарбасына мамлекеттин кийлигишYYCYн активдештируу ете зарыл, «... мамлекет ишкердикти енYктYPYY YЧYн жагымдуу шарттарды TYЗYШY керек, ага субсидиялар, кредиттик жана салык женилдиктери менен жардам берип, чарба жYргYЗYY укугун каттоонун тартибин женилдетип, атайын иш-чараларды иштеп чыгуусу зарыл» [5].
Тыянак
Демек, айыл чарбасындагы мамлекеттик женге салуу, биринчи кезекте, айыл чарба продукциясын, сырьену жана азык-тYЛYктY ендYPYYге, кайра иштетYYге жана сатууга, айыл чарба ендYPYшYн енYктрYYге, техникалык жана материалдык-техникалык жактан камсыздоого таасир этиши керектиги айдан ачык, анткени айыл чарба ендYPYYЧYлерYне мамлекеттик колдоо алардын уюштуруу-укуктук формасы чарба ЖYPГYЗYYHYH рыноктук шарттарында ендYPYштY мамлекеттик женге салуу каражаттарынын бири болуп саналат.
Айыл чарба иш каналарынын ишмердYYЛYгYн натыйжалуугун жогорулатуу YЧYн: айыл чарба продукциясын, сырьенун жана азык-тYЛYк рыногун калыптандырып; айыл чарбасы пайдаланган жаратылыш ресурстарын сактап жана кайра ендYPYп; ата мекендик ендYPYYЧYлердYн кызыкчылыктарын коргоп; илимди енYктYPYп жана айыл чарба ендYPYШYнде маалыматтык-консультативдик иштерди жYзеге ашырып; айылдын социалдык чейресYн туруктуу енYктYPYп, мамлекет айыл чарба ендYPYШYн колдоп, женге салып турушу абзел.
Колдонулган адабияттар:
1. Абышева А.В., Драгунова Л.В. Финансовая инфраструктура малого предпринимательства: региональный аспект. [Текст] /А.В. Абышева, Л.В. Драгунова //Вестник Евразийской науки-2017. - № 2 (39)
2. Версоцкий Р.Р. Зарубежный опыт поддержки малого и среднего предпринимательства и возможности его применения в современной России. [Текст] /Р.Р. Версоцкий //Управленческое консультирование. - 2019. - № 7. - с. 108-114
3. Дмитрик Е.Г. Методы регулирования бюджетных финансовых рисков в рамках реализации мероприятий поддержки предпринимательства. [Текст]/Е.Г. Дмитрик // Финансы и кредит. -2017. т. 23, вып. 36, - с. 2189-2196 ( http://fln-izdat.ru/journal/fc/)
4. Мезенцева Е.С. Оценка результативности государственной политики в сфере
финансовой поддержки малого предпринимательства [Текст] /Е.С.Мезенцева // Экономика. Налоги. Право. -2016. - № 6.
5. Сооронбек К.Т., Максытова Б.Т. Problems of agricultural exports from Kyrgyzstan to the БЕЩТекст] / К.Т. Сооронбек, Б.Т. Максытова//ВиПейп of Osh State University.- 2018. -№ 2. - с. 158-164
6. Джаилов, Д.С. Экономическое развитие и возможности экономической интеграции стран Центральной Азии [Текст] / Д.С.Джаилов // Реформа- 2016. - № 4. - с. 8-14
7. http://stat.kg/kg/news/valovoj -vnutrennij -produkt-v-yanvare-2021 -goda/
