CC BY
82
УДК 82. 0(470.621)
ББК 82.3(2=Адыг)
Ч - 17
Чамоков Т. Н.
Доктор филологических наук, профессор кафедры русской филологии Адыгейского государственного университета, e-mail: 16x76@mail.ru
Хачемизова М.Н.
Доктор филологических наук, профессор кафедры адыгейской филологии Адыгейского государственного университета, e-mail: mira1406@mail.ru
Архаический атрибут в системе фантастических образов в адыгском героическом эпосе «Нарты»
(Рецензирована)
Аннотация:
Рассматриваются связи фантастических образов адыгского героического эпоса «Нартхэр» с историко-генетическими реалиями древности, в частности, с архаической атрибутикой древнемеотского периода (VIII—VII вв. до н. э), совпадающего с киммерийской эпохой — временем формирования основного ядра нартского эпоса. В качестве исходного материала взят нартские легенды о борьбе с великанами, о единоборстве Саусэрыкъо с Тотрешем, предания «Нарт Кожеуб», «Нарт Колес» и др. Установлена связь архаической атрибутики нартского эпоса с данными археологии и этнографии, касающимися эпохи бронзы и раннего железного века, отраженной в нартских преданиях и пшинатлях адыгов.
Ключевые слова:
Исторические напластования архаических атрибутов, археология и нартский эпос, этническая атрибуция эпоса, историко-этнографические основы фантастических образов, нартских имен и названий.
Chamokov T. N.
Doctor of Philology, Professor of Russian Philology Department, Adyghe State University, email: 16x76@mail.ru
Khachemizova M. N.
Doctor of Philology, Professor of Adyghean Philology Department, Adyghe State University, e-mail: mira1406@mail.ru
Archaic attribute in a system of fantastic images in the Adyghean heroic epos «Nart»
Abstract:
The paper describes relations of fantastic images of the Adyghean heroic epos «Nartkher» to historical and genetic realities of an antiquity, in particular, to archaic attributes of the Ancient Meot period (the 8th - 7th centuries BC), coinciding with a Cimmerian Era — time of formation of the main core of the Nart epos. The Nart legends about fight against giants, about Sauseryko’s single combat with Totresh; and «Nart Kozheub», «Nart Koles», etc. were taken as an initial material. A link is established between the archaic attributes of the Nart epos and the archeology and ethnography data concerning the Era of Bronze and the early Iron Age, reflected in Nart legends and Adyghean pshinatles.
Keywords:
Historical stratification of archaic attributes, archeology and Nart epos, ethnic attribution of the epos, historical and ethnographic bases of fantastic images and Nart names.
Адыгэ л1ыхъужъ эпосым и1оры1уатэхэм, ипщыналъэхэм ахэт артефактхэм, ц1эхэм, 1эшэ-шъуашэхэм, шы 1эмэ-псымэхэм, къэк1ырац1эхэм ык1и нэмык1ыбэхэм игъэк1отыгъэу апэ къатегущы1агъэр зэлъаш1эрэ ш1эныгъэлэжьышхоу ХьадэгъэлЬ Аскэр ары [1]. Мыщ итхыгъэхэр зэрэдунаеу щызэлъаш1эх. Ау щытми, джы къызнэсыгъэми илъэс мин пчъагъэкЬэ узэкЫэбэжьымэ къежьэгъэ гущы1эхэу непи дгъэфедэхэрэм къарык1ыхэрэр зэряпэсыгъэу тэш1эх тіон тлъэк1ыщтэп, еплъык1эу щы1эхэр вариантхэу, пэш^рыгъэшъхэу щытых. Ахэмэ научнэ лъапсэ я1эу уатегущы1эныр 1эш1эхэп. Гущы1эм пае, бзэм ылъач1э щыщхэу «адыгэ», «тхьэ», «нарт» зыфи1охэрэми ек1ол1эк1э зэфэшъхьафхэр афыря1эу ш1эныгъэлэжьхэм зэхафых, шіоші гъэшЬэгъонхэр къыра1уал1эх, ау, зэрэтш1ош1ырэмк1э, ахэри шъыпкъап1эм пэчыжьэх. Гущы1эм пае, гущы1эу «нартыр» «нэр птыным», нэм епхьыл1эныр шъыпкъэм пэчыжьэу тэ къытш1ош1ы. Нахь екіоу къытш1ош1ы мыщ фэдэ вариантыр: имэхьанэк1э «предки» — «тыкъызтек1ыгъэ нымрэ тымрэ» къырагъэкЬэу щытыгъэ гущы1 піон плъэк1ыщт лъэхъаным икъэ1уак1э зэблэхъугъэ хъугъэу.
Мыщ нэмык1эу еплъык1и щы1эн ылъэк1ыщт. Темыр Кавказым ижъык1э щыпсэущтыгъэ лъэпкъхэр илъэс мин пчъагъэк1э узэк1э1эбэжьымэ Индием къик1ыхи мыщ къэкощыжьагъэхэу зы1охэрэм яш1ош1хэм зафэбгъазэмэ, (П. К. Услар, Ф. А. Щербина) гуцэфэ гъэш1эгъонхэр уагъэш1ы. Ижъырэ эпическэ усыгъэу «Ведхэм» зэрэхэтымк1э, машіор апэу ц1ыфхэм къафэзыхьыгъэм зэреджагъэхэр Прамата, мыщ епхыгъэу ылъытэщтыгъ Ф. А. Щербина гущы1эу Прометей зыфи1орэри (еплъ ащ итхылъэу «История Кубанского казачьего войска. Т.
1.— Екатеринодар, 1910). Адыгэ лъэпкъыр къызытек1ыгъэр зэгорэм Индием щыпсэущтыгъэ ц1ыфхэу Темыр Кавказым къэкощыжьыгъагъэхэр арэу плъытэмэ, гущы1эу «нартри» (еплъ: Прамата — Прометей — Нарт) ахэм къыздахьын алъэк1ыщтыгъэу уегуцэфэн плъэк1ыщт. Ащ фэд ижъырэ лъэпсэшхо зи1э гущы1эу Тхьэ зыфи1орэри; икъэ1уак1эк1и имэхьанэк1и мыщи Индием иц1ыф лъэпкъхэм абзэ хэк1ып1э щигъотыгъэу тегуцафэ. «Адыгэ тхьабэ динымрэ тхьац1эхэмрэ» ышъхьэу бзэмк1э ш1эныгъэлэжьэу Бырсыр Батырбый 2006-рэ илъэсым журналэу «Псалъэм» ия 3(6)-рэ къыдэйыгъо къыдигъэхьагъ статья гъэшЬэгъон материалык1эхэр щыгъэфедагъэхэу [2: 33 - 37].
Нарт тхыдэхэм, адыгэ пшысэхэм афэдэу, «:къэугупшысыгъэ» образэу тызэплъыхэрэр бэрэ къахэфэх. Ахэмэ зэу ащыщых Мэзл1эныкъор (Лесной человек), испхэр (карликхэр). ГъэшЬэгъоныр, иныжъхэри, мэзл1эныкъохэри, испхэри ц1ыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм яфольклор мызэу-мыт1оу къызэрахафэхэрэр ары. Зэрэхъурэмк1э, мыхэр щыЬгъэ шъыпкъэх, зылъэгъугъэхэри мак1эп, ау тэ къыднэсыжьыгъэп ахэр. 1оры1уатэм иамалхэмк1э ахэр пшысэ
— «къэугупшысыгъэу» тэ къыднэсыжьыгъэх. Нарт эпосым иархаичнэ циклэхэм ахэм яобразхэр къытлъагъэ1эсыжьынхэ алъэк1ыгъ. Нартхэр иныжъхэм зэратек1охэрэр ахэтэлъагъох архаичнэ циклэхэм ащыщхэу мыщ фэдэ тхыдэхэм: «Саусырыкъо машіор къызэрихьыгъэр», «Ерыгун», «Жэмару», «Лъэмгъэн — Иныжъыук1», «Нарт Жъэмдыужъыр», «Инымыкъу» ык1и нэмык1хэр. Лъэхъан чыжьэ дэдэхэм яхъугъэ-ш1агъэхэр, япкъыгъо зэфэшъхьафхэр, яхэбзэ-бзыпхъэхэр нарт эпосым икъежьап1э лъапсэ фэхъугъэхэу урагъэгупшысэ.
Адыгэ пшысэхэм, тхыдэхэм къахэфэрэ ц1ыф лъэпкъхэм, псэушъхьэхэм, пкъыгъохэм нарт къэбархэмрэ ык1и пщыналъэхэмрэ бэрэ тащы1ок1э. Лъэхъан бэдэдэк1э, илъэс мин пчъагъэк1э, узэк1э1эбэжьымэ ахэр къызэрежьагъэхэр ахэм къаушыхьаты. Гущы1эм пае, нарт 1ащэмэз иныжъэу янэ зыхьыгъэм лъыхъузэ Гъоч1эсыр ыпэ къифагъ ык1и зыдэк1ощт лъэныкъор къыригъэлъэгъугъ. Хэта мыщ дэжьым Гъоч1эсыр? Зэрэтш1ош1ырэмк1э, ар апэрэ ц1ыфхэу къушъхьэм щыпсэущтыгъэхэм ащыщ піон плъэк1ыщт. Ахэр мэзым хэсыщтыгъэх, гъочЬгъхэм ач1эсыщтыгъэх, зэхэтхэу шак1ощтыгъэх, шъом ахэш1ык1ыгъэ техъохэр ящыгъыныгъэх, к1оч1эшхо ахэлъыгъ.
Джащ фэдэу 1ащэмэз зэзэорэ Иныжъыми ц1ыф нэшанэхэр къыхэфэх, изекіуакіи, изэуак1и ц1ыфым фэд, ау ар мэхъаджэ, ины, к1оч1эшху, ыжэ удафэмэ зи римыгъа1оу уишхыщт. Къин мыгъуаек1э 1ащэмэз ащ текіо, еук1ы, лъэу къык1эчъырэр псыхъожъыеу мачъэ... Мы нарт тхыдэм ыкIи нэпэмыкI нарт къэбархэм къахэфэрэ Иныжъхэр пшысэ образхэу къэугупшысыгъэхэу ары тэ зэкIэми тызэреплъырэр. Ау нахь куоу тарихъым «зебгъэчъэхмэ»
лъэныкъо гъэш1эгъонхэм уа1ок1э. Axэм зэу ащыщых Иныжъхэм яобразхэм щы1эныгъэ лъапсэу я1эн алъэк1ыщтыри. Я ХХ-рэ л1эш1эгъум дунэе арехологием мызэу-мыт1оу къы1эк1эхьагъэх пкъыгъо гъэш1эгъонхэр. Axэм зэу ащыщых ц1ыф хьадэ-къупшъхьэхэу Aляскэ, Aзие благъэм, Индием, Aфрикэм къащыч1ат1ыгъэхэр. A къупшъхьэхэр зиегъэ ц1ыфхэр ин дэдагъэх: метрих - метрий ахэм ялъэгэгъагъ, ахэр к1оч1эшхуагъэх,
бэшхыщтыгъэх, зыдэ1эбаехэк1э чъыг шъхьапэм нэсыщтыгъэх, мыжъосынышхохэр агъэкощыщтыгъэх. Aрxеолог-шIэныгъэлэжьxэм зэралъытэрэмк1э, а ц1ыф ин дэдэхэм емынэ узэу къяол1агъэм япчъагъэ мак1э ыш1ыгъагъэх. Къынэужым ц1ыф лъэпкъ ц1ык1оу дунаим нахьыбэ щыхъугъэхэм ахэр аук1ыгъэх. Джар як1одык1эу ц1ыф инхэр дунаим ехыжьыгъэх. Aр зыхъугъэр илъэс миллионитіум къехъугъэу зы1орэ ш1эныгъэлэжьхэр щы1эх.
Я ХХ-рэ л1эш1эгъум археологием къы1эк1эхьэгъэ материалхэм нарт эпосым къыхэфэрэ пкъыгъохэр, 1эшэ-шъуашэхэр, джэрзым ык1и гъуч1ым ахэш1ык1ыгъэ артефактыхэр бэ дэдэу къахэфэх; илъэс минип1лым къехъук1э узэк1э1эбэжьымэ Темыр Кавказым щыпсэущтыгъэ ц1ыфхэм агъэфедэщтыгъэ пкъыгъох, 1ашэх, 1эмэ-псымэх ахэр. Мыекъопэ 1ошъхьашхоу Ошъад, псыхъохэу Шъхьэгуащэ, Лабэ, Фарзэ, Псэкъупсэ, Пщыщэ, Улэ янэпкъхэм апэмычыжьэхэу ащат1ыгъэ 1уашъхьэхэм ижъым ижъыжьым иартефактэу къач1ахыгъэхэр зэк1 піоми хъунэу нарт тхыдэхэм къахэфэх. Aщ зэу къеушыхьаты мы ч1ып1эу, псыхъохэу зигугъу къэтш1ыгъэхэм тыкъызтек1ыгъэ лъэпкъэу «нартхэк1э» зэджагъэхэр зэращыпсэущтыгъэхэр. Пэтэрэз ятэ ылъ ыш1эжьызэ Марыкъо зыщиук1ыгъэ Басэ губгъор псыхъохэу Уарпырэ Шъхьэгуащэрэ азыфагу илъ шъолъырышхор ары. Гумэ Губгъоу эпосым къыхафэрэр тыгъэ къок1ып1эмк1э гъэзагъэу шъоф ин дэдэу Каспий хышхом еуал1эщтыгъэр ары. Мыщ къегъэлъагъо а ч1ып1э ин дэдэу хитіум азыфагу илъыр нартхэм япсэуп1эу, ялэжьап1эу, яшэк1уап1эу ык1и язэуап1эу зэрэщытыгъэр. Гъэш1эгъоныр, нартхэр нэпэмык1 хэгъэгу ихьагъэхэу, щызэуагъэхэу, нэмык1 ц1ыф лъэпкъхэр яч1ыгу къыхагъэхьанхэм пылъыгъэхэу тхыдэхэм, пщыналъэхэм къызэрахэмыфэрэр ары. Aщ къеушыхьаты яч1ыгу къаухъумэныр, пыим пэуцужьыныр анахь пшъэрылъ инэу ахэм зэря1агъэр, ащ пае апсэ атыным ренэу зэрэфэхьазырыгъэхэр. Aр ахэтэлъагъо Шэбартынэкъо Чынтхэм зэрапэуцужьырэм, зэратек1орэм фэгъэхьыгъэ тхыдэхэм, пщыналъэхэм. Нарт л1ыхъужъым игъогу зыфэдэр темыр лъэныкъомк1э къик1эу къыблэмк1э ишыпэ зэрэгъэзагъэр пщыналъэм дэгъоу къытегъаш1э: Е-е-ей Шэбартыныкъуа,
Хьагъу-шъогъу бэшЫ Тенэ къырэгъуаза,
Гъуазэ къырыдэкЫ,
Пшызэ иик^ыгъожъхэр Шычэпэпс фэмыхъуа!
Мыщ къытегъаш1э нартхэр ч1ыгу хъоо-пщао зэрэщыпсэухэрэр: псыхъошхоу Тенэ (Дон) нэпэмык1хэу мыщ хахьэщтыгъэх Хы Мыут1эр (Меотское море), 1узэжъур ^зов). Тарихъым къызэриушыхьатэу мы ч1ып1эхэр япсэуп1агъэх къэбэртаехэм я ХIV-рэ л1эш1эгъум нэс -къэбэртэябзэк1э къэ1огъэ 1узэвым тек1ыгъэу щыт Aзовыр. Тенэр къызэратш1эрэм фэдэп Гъуазэр - «Гъуазэм къырыдэк1ы» еіо орэдым. Aу тыдэ щы1а ар? Сыд ч1ып1а ар зэхьыл1агъэр? Джы къызнэсыгъэми ар зыми къы1онэу ыш1эрэп. Щэч хэлъэп ч1ып1ац1эу «Гъуазэр» зэрэщытым: ежь гущы1эм иэтимологиек1э укъик1ын хъумэ мэхьанэу и1эр шыухэр
зыгъэгъуазэрэр, гъогур къязгъэлъэгъурэ ч1ып1эр ары. 1узэжъум ихьэнэ-гъунэу ар къызш1обгъэш1ын плъэк1ыщт. Гъуазэу (ориентирэу) плъытэ хъущт къушъхьэ шыгоу чыжьэк1э къэлъагъори. Aу гущы1эм къик1ырэм ишъыпкъап1э джыри зыми ыш1эрэп. Aщ фэдэ гущы1эу эпосым къыхафэрэр мак1эп, ахэр ч1ып1ац1эх, 1ашэх, дунаеу тыкъызыуцухьэрэм щыщ пкъыгъох, къэк1ыхэрэм ац1эх, къэгъагъхэм анэсыжьэу ямэхьанэк1и якъэ1уак1эк1и къызэтенагъэхэу пэсэрэ гущы1эу эпосым хэтыр нахьыб піоми ухэукъощтэп: ахэм ащыщых Тен (Дон), 1узэжъу ^зов), Индыль (Волга), Хы Мыут1э (Меотское море), Одышъ (Эльбрус), Темэнык1 (Тамань) ык1и ащ нэпэмык1хэри. Къушъхьэхэм, псыхъохэм, шъофхэм, нарт л1ыхъужъхэм, шыхэм ц1эу афаусхэрэм магие мэхьанэ нартхэм ратыщтыгъэ. Aр тэ тил1ыхъужъ эпос имызакъоу тюркхэм яэпоси, дунэе эпосми изынэшанэу щыт; ащ
ехьыл1агъэу Закирова И. Г. статья шіагьо Aдыгэ университетым и журналэу «Ш1эныгъэгъуазэм» бэмыш1эу къыдигъэхьагъ [4: 16 - 19].
Нарт эпосым иархаичнэ циклэхэм ащыщых тхыдэхэу «1ошъхьитф» («Пятикурганье»), «Чэмдэжъ 1уашъхь», «Колэсыжъ 1уашъхь» зыфи1охэрэр. 1983-рэ илъэсым «Сборник трудов по археологии Aдыгеи» зыфи1орэм Aулъэ Пщымафэ тхыдэжъэу «1ошъхьитф» къыдигъэхьэгъагъ. Aщ къызэри1орэмк1э, нарт зэшитфэу Ошъад, Aрым, Чэмдэжъ, Джэджэушхо ык1и Колэсыжъ нахь дахэ къэмыхъугъэу, агъаш1оу зы шыпхъу я1агъ Сусар ыц1эу. Нарт батырэу Къожэубэ пшъашъэр зелъэгъум, зэшхэр дэмысхэу тыригъафи, рихьыжьагъ. Зэшхэм ар къызаш1эм лъежьагъэх, ау адрэр къао хъу къэс зы къыук1ызэ, тфыри ыгъэфэхыгъ. Aу ауж къыук1ыгъэ Чэмдэжъ ищэ тефагъэти, Пшызэ зэпырык1ыгъахэу шым къефэхыгъ. Зэк1э мыхэр зыщагъэ1ылъыжьыгъэхэм 1ошъхьашхохэр ащызэтыратэкъуагъэх. Сэ сыкъызщыхъугъэ чылэу Къэбыхьаблэ дэсыгъэ л1ыжъхэм къызэра1уатэщтыгъэмк1э, Чэмыдэжъ 1уашъхьэу зыч1алъхьагъэр къычъыхьэзэ иш т1ок1эшхо хъураеу диутыгъэу ары. Джы къызнэсыгъэми 1уашъхьэри хъураеу дэт1ык1ыгъэри Улэ 1ушъо 1утых. 1оры1уатэм тек1эу ахэр Пытэп1эшхоу (Цитадель) ижъым аш1ыгъагъэхэу ары наукэм зэрэщалъытэрэр. Мы зигугъу къэсш1ыгъэ 1уашъхьэхэм, ч1ып1эхэм яхьыл1агъэу материалыбэ ыугъоигъэу щытыгъ бзэмк1э ш1эныгъэлэжьэу Мэрэтыкъо Къасимэ. 1994-рэ илъэсым ащ къыхиутыгъагъ статья хьалэмэт мыр ышъхьэу: «О нартской топонимии» [3: 139 - 142].
Блэк1ыгъэ л1эш1эгъум ия 80-рэ илъэсхэм Улапэрэ Къэбыхьаблэрэ апэмычыжьэу щыт 1уашъхьэхэу археологхэм ат1ыгъэхэм дунаим щызэлъаш1э хъугъэ артефактэу къач1ахыгъэр бэдэд. Axэр сэ сшъхьак1э слъэгъугъэх, нэр п1эпахэу зэрэдахэхэр джыри сынэгу к1эт. Aщ къахэзгъэщымэ сш1оигъу шы 1эмэ-псымэхэу джэрзым хэш1ык1ыгъэхэу лъэрыгъхэр, шыжэ далъхьэхэр, одыджынхэр. Зэлъаш1эрэ адыгэ археологэу Лэупэк1э Нурбый мырэущтэу етхы: «Лъэхъанымк1э анахьыжъэу (тиэрэ ыпэк1э я VII-рэ л1эш1эгъу къыхиубытэу) Темыр Кавказым къыщагъотыгъэ джэрз одыджыныр Мыекъопэ 1эгъо-благъом ия 33-рэ 1ошъхьашхоу Тыгъэкъок1ып1 зыфа1орэр ары. Одыджыныр шым ысэку хэш1агъэу зэрэщытыгъэр ищылъык1эк1э къэош1э» [5: 158].
«Нарт Саусырыкъорэ Aлбэчыкъо Тутарыщрэ зэрэзэзэуагъэхэр» зыфи1орэ пщыналъэм хэт шы Тхъожъые мы гущы1эхэр Сэтэнае къыре1ох:
- НэП шъиихэри Лъэпшъ сфегъэшI,
Ахэри с^э-сэкумэ къахашI,
Саусырыкъуи къызысымыхьыжьыкЬ Сыдэщыри хьмэ сягъэшх, - ыIуи Тхъожъыер къэгубжи
Сэтэнаер к^ыеу къырифыгъ.
- Колокольчиков восемьсот Тлепшу закажи,
Их к хвосту и гриве привяжи,
Если Саусырыко я не принесу,
Выведи и отдай собакам на съедение, - сказал Тхожей, рассердившись,
Сэтэнай с криком прогнал.
(Подстрочный перевод)
Къызхэтхыгъэр тхылъэу «Aдыгэ пшысэхэмрэ тхыдэжъхэмрэ», Мыекъуапэ, 1855, н. 17. Ят1онэрэм мафэм Саусырыкъо п1алъэу зэдаш1ыгъэм тефэу Хьарам 1уашъхьэм къек1уал1э: мафэм пщэгъошхо ч1ылъэм къышъхьарыуцуагъэу Тхъожъыем пыш1эгъэ
одыджыныбэмэ амакъэ къыгъащти Тотрэщым иш зык1эбгъулъым батырыр къефэхыгъ, Саусырыкъо ар ыгъэфеди, сэшхомк1э еуи пыим ышъхьэ ш1уихыгъ. Одыджынхэм яш1уагъэк1э джащ фэдэ хъоршэрыгъэ къыхафи Саусырыкъо Тотрэщ тек1уагъэу къе1о мы пщыналъэм. Тхъожъыеми игущы1э ыгъэшъыпкъэжьыгъ — Саусырыкъо псаоу янэу Сэтэнаем къыфихьыжьыгъ. Тхъожъыер опсэуфэ Саусырыкъо утек1онэу зэрэщымытыгъэр нарт орэдхэр къэзы1ощтыгъэхэм ренэу къыхагъэщыщтыгъ.
Примечания:
1. Гадагатль А.М. Героический эпос «Нарты» адыгских (черкесских) народов. Краснодар: Краснодар. кн. изд-во, 1987. 408 с.
2. Там же.
3. Берсиров Б.М. Происхождение названий адыгских божеств // Псалъ (Слово). Майкоп, 2006. № 3 (6). С. 33-37.
4. Меретуков К.Х. О нартской ономастике в адыгейской топонимии // Нартский эпос и
кавказское языкознание: материалы VI Междунар. Майкопского коллоквиума
Европейского общества кавказологов. Майкоп, 1994. С. 139-142.
5. Закирова И.Г. Мотив «написанной» судьбы в тюркском фольклоре // Вестник Адыгейского государственного университета. Сер. Филология и искусствоведение. Майкоп, 2010. Вып. 4 (70). С. 16-19.
6. Ловпаче Н.Х. Нартский эпос адыгов и археология // Нартский эпос и Кавказское языкознание... Майкоп, 1994.
References:
Gadagatl A.M. A heroic epos «The Narts» of the Adyghe (Circassian) people. Krasnodar: Krasnodar publishing house, 1987. 408 pp.
Ibidem.
Bersirov B.M. The origin of names of the Adyghe deities // Psal (A Word). Maikop, 2006. No. 3 (6). P. 33-37.
Meretukov K.Kh. On the Narts’ onomastics in the Adyghe toponymy // The Narts’ epos and the Caucasian linguistics: materials of the VI International Maikop colloquium of the European society of the scientists studying the Caucasus. Maikop, 1994. P. 139-142.
Zakirova I.G. The motif of the «written» destiny in Turkic folklore // The Bulletin of the Adyghe State University. Series Philology and the Arts. Maikop, 2010. Issue 4 (70). P. 16-19.
Lovpache N.Kh. The Narts’ epos and the Adyghes archeology // The Narts’ epos and the Caucasian linguistics ... - Maikop, 1994.
