CC BY
97
dr n. med. Przemyslaw GULA mgr Edyta SZAFRAN
Wydzial Zarz^dzania Kryzysowego
i Ochrony Ludnosci
Departament Analiz i Nadzoru
Ministerstwo Spraw Wewn^trznych i Administracji
WYBRANE ASPEKTY DZIALAN RATOWNICZYCH I MEDYCZNYCH W AKTACH TERRORU
A roadmap to rescue and medical emergency procedures after terrorist
attacks
Streszczenie
Obecny poziom zagrozenia atakami terrorystycznymi na swiecie wyraznie pokazuje koniecznosc uwzgl^dnienia ich ryzyka w planach zarz^dzania kryzysowego opracowywanych na poziomie krajowym, resortowym, wojewódzkim, a takze tych przygotowanych z mysl^ o aglomeracjach miejskich. Analiza dokonanych w ostatnim dziesi^cioleciu ataków terrorystycznych pozwala na zidentyfikowanie charakterystycznych sposobów dzialania ugrupowan i wynikaj^cych z nich skutków.
Obszar dzialan ratowniczo-medycznych znalazl juz istotne odzwierciedlenie w literaturze fachowej. Dotyczy to jednak przede wszystkim analiz i studiów konkretnych przypadków.
Celem niniejszego artykulu jest wskazanie istotnych elementów wynikaj^cych z analizy porównawczej zdarzen terrorystycznych i wynikaj^cych z niej wniosków dotycz^cych:
• zasad planowania dzialan ratowniczych na wypadek aktów terroru;
• przygotowania procedur dzialania sluzb ratownictwa medycznego i szpitali;
• systemu weryfikacji planów i prowadzenia cwiczen.
W artykule wykorzystano przede wszystkim doswiadczenia, których podlozem byly dzialania ugrupowan fundamentalistycznych, konieczne jednak stalo si? takze odwolanie do innych nurtów terrorystycznych, jak chociazby dzialan grup separatystycznych i sekt religijnych.
Planowanie i przygotowanie powinno uwzgl?dniac wszystkie mozliwe warianty zdarzen. Jednak nalezy zawsze w pierwszej kolejnosci korzystac z dost?pnej bazy praktyk. Wprawdzie zdarzenia z 11 wrzesnia 2001 roku byly bezprecedensowe i calkowicie poza schematem planów reagowania sluzb ratowniczych i porz^dkowych miasta
Nowy Jork, jednak celem terrorystow (jak zawsze w przypadku atakow wymierzonych w „cywilizaj zachodni^") bylo wywolanie zbiorowego strach i rozglosu. Strach i rozglos s^ pochodn^ liczby ofiar i skali zdarzenia, a takze wyboru celu ataku. Do osi^gni^cia zalozonych rezultatow wystarcza cz^sto zastosowanie stosunkowo prostego modus operandi. Schemat zamachow w Izraelu, w krajach Europy Zachodniej czy tez w Rosji jest praktycznie identyczny od lat. Pomimo przewidywalnego schematu zdarzenia, dokonane zamachy precyzyjnie trafiaj^ w „czule punkty" systemu bezpieczenstwa.
Summary
The aim of the study is to present main problems and challenges for crisis management system during and after terrorist attacks. The main attention was put on the measures that has to be taken under careful consideration while preparing the system for this type of crisis situation.
One of the major objectives of terrorists is to affect the society and gain long term psychological effect of common fear. One of the major challenges for the system is to identify it's sensitivity and the crucial elements (soft targets, communication networks, search and rescue system, critical infrastructure etc.). The main objective of the article is to compare the experience and lessons learned from major terrorist attacks that took place last years and identify main threats and weak points in the crisis management system.
Slowa kluczowe: zarz^dzanie kryzysowe, ratownictwo, terroryzm Key words: crisis management, terrorism, rescue system
Zamachy terrorystyczne i ich konsekwencje
Celem terrorystow jest wywolanie zdarzenia, w ktorym duza liczba ofiar (smiertelnych oraz rannych), powoduje istotne nast^pstwa psychologiczno- spoleczne oraz zyskuje znaczny rozglos medialny. Rozglos i efekt psychologiczny (zwlaszcza zjawisko secondhand trauma) powoduje iz o wiele wi^kszym echem odbijaj^ si§ zdarzenia w Madrycie, Nowym Jorku czy Londynie, anizeli znacznych rozmiarow zamachy w Bagdadzie lub Kabulu.
Wedlug danych pochodz^cych z badan wieloosrodkowych w latach 1999-2008, ponad 90% ofiar zamachow terrorystycznych stanowily ofiary wybuchow. Pomimo, ze dane te s^. jedynie wartosci^ szacunkow^, daj^ one cenn^ podpowiedz, iz skutki wybuchow z wykorzystaniem srodkow improwizowanych IED (Improvised Explosive Devices) czy tez zamachow samobojczych PBIED (Person Borned IED) oraz wykorzystanie urz^dzen wojskowych stanowi^. obecnie najwi^ksze zagrozenie. W tabeli przedstawiono przyklady najwi^kszych zamachow terrorystycznych z uwzgl^dnieniem narz^dzi oraz liczby ofiar.
Tabela 1.
Przyklady skutkow zamachow terrorystycznych
Miejsce i data zdarzenia Miejsce przeprowadzonego ataku Wykorzystane srodki Liczba zabitych Liczba poszkodowanych ci^zko/lekko
Oklahoma 19.04.1995 Budynek federalny Samochod pulapka ulokowany w parkingu podziemnym -wykorzystano okolo 1000 kg ANFO 169 72/312
Tokio 20.03.1995 Kolej podziemna Sarin (30-procentowy roztwor, rozpylono w pi^ciu poci^gach) 12 1046/5510
Tel-Aviv 01.06.2001 Klub nocny PBIED 21 22/7
Nowy Jork 11.09.2001 Budynki WTC Atak dwoma statkami powietrznymi 2801 790/600
Madryt 11.03.2004 Poci^gi podmiejskie IED l^cznie wykorzystano dziesi^c urz^dzen, atakuj^c cztery sklady poci^gow 191 1475/2062
Stambul 20.09.2008 Otwarty teren (plac miejski, ulica) Urz^dzenia IED 17 150/(b.d.)*
Mumbai 28.111.06.2008 Hotele (Taj Mahal, Nariman), dworzec kolejowy, synagoga Bron automatyczna AK-47, granaty r^czne, IED 195 300/(b.d.)*
* brak danych
Zrodlo:, P. Gula, Terroryzm a medycyna, Zdrowie i Zarz^dzanie, Krakow 2009
6000 5000 4000 3000 2000 1000 0
■ zgon na miejscu DOA ■ hospitalizowani I pozostali poszkodowani
Ryc. 1. Poszkodowani w zamachach w zaleznosci od stanu klinicznego (w liczbach)
Zrodlo: Rapid assessment of injuries among survivors of the terrorist attack on the WTC-New York City, September 2001, Center for Disease Control, Morb. Mortal Wkly Rep. 11, JAN 2002.
Dealing with casualties from a terrorist attack - lessons learned from the Madrid bombing. Infections Control Today - Report 10/11/2004.
Antonio Gullo, Terrorist attacks: what have we learned ?, A.P.I.C.E, P. Springer 2005.
Charakterystycznymi cechami zamachow dokonywanych przez ugrupowania islamistyczne staly si§:
• wykorzystanie urz^dzen wybuchowych IED;
• wzrost skali zjawiska wykorzystywania PBIED;
• wykorzystywanie jako cele zatloczonych obszarow wielkich miast w godzinach szczytu;
• wykorzystywanie taktyki zamachow zsynchronizowanych (kilka atakow w krotkich odst^pach czasowych);
• nastawienie na ataki w srodkach komunikacji miejskiej.
Rezultatem przyj^cia takiej taktyki jest zazwyczaj:
• latwosc przeprowadzenia zamachu (swobodny dost^p do miejsc publicznych i komunikacji);
• duza liczba ofiar;
5510
Nowy Jork - WTC Madryt 11.03.2004 Tokio 20.03.1995
• indukcja reakcji zbiorowych (paniki);
• znaczny efekt psychologiczny (bezposredni oraz secondhand trauma);
• duza „medialnosc" zdarzenia;
• powazne utrudnienia w funkcj onowaniu aglomeracj i wielkomiej skiej.
W oczywisty sposob konsekwenj jest takze powazne utrudnienie funkcjonowania sluzb ratowniczych i porz^dkowych oraz - zgodnie z dotychczasowymi doswiadczeniami -paraliz systemow komunikacji.
Istotnym zagadnieniem jest miejsce zamachu. W ostatnich latach doszlo takze do transformacji taktyki dzialania. Coraz mniej zamachow przeprowadzanych jest w przestrzeniach otwartych (place, bazary) i w obiektach zamkni^tych (w znacznym stopniu dzi^ki srodkom bezpieczenstwa), jak supermarkety, dyskoteki, etc. Najefektywniejsze z punktu widzenia zamachowcow okazaly si? srodki komunikacji miejskiej oraz zamachy w obr^bie tuneli.
Roznice pomi?dzy poszczegolnymi typami obiektow pokazano na wykresie (ryc. 2.).
przestrzeñ obiekty autobusy
otwarta za m kniete
Ryc. 2. Smiertelnosc na miejscu zdarzenia w zaleznosci od rodzaju miejsca zamachu na podstawie danych izraelskich (w odsetkach)
Zródlo: Zvi Feigenberg, Doron Kotier, Medical Consequences of Terrorism, Pre-HospitalManagement of 1392
Victims of Blast Injuries Caused by Terrorist Explosions in Israel, August 2001 to January 2003, Israel 2004. Moris Topaz, Itzhak Braverman, Yuval Brandstetter, Medical Consequences of Terrorism, Medical and Surgical Management of Victims of Suicide Bombing, , Israel 2004.
Vered Avidam, Ram Spira, Petachia Reissmen, Moshe Hersch, William Shechter, Joseph Alberton, Medical Consequences of Terrorism, Terrorist Suicide Bombing - Spectrum of Severe Injuries, , Israel 2004.
Na wykresie 2 (ryc. 3.)pokazano rozklad i liczby ofiar w róznego typu zamachach.
Ryc. 3. Stopien ciçzkosci obrazen cíala na miejscu zamachu na podstawie danych izraelskich
(w odsetkach)
Zródlo: Zvi Feigenberg, Doron Kotier, Medical Consequences of Terrorism, Pre-Hospital Management of 1392 Victims of Blast Injuries Caused by Terrorist Explosions in Israel, August 2001 to January 2003, Israel 2004. Moris Topaz, Itzhak Braverman, Yuval Brandstetter, Medical Consequences of Terrorism, Medical and Surgical Management of Victims of Suicide Bombing, Israel 2004.
Vered Avidam, Ram Spira, Petachia Reissmen, Moshe Hersch, William Shechter, Joseph Alberton, Medical Consequences of Terrorism, Terrorist Suicide Bombing - Spectrum of Severe Injuries, Israel 2004.
Odrçbne zagadnienie stanowi wykorzystanie srodków CBRN w dzialaniu ugrupowan terrorystycznych. Najbardziej znanym przypadkiem jest przytoczony wczesniej zamach w tokijskim metrze. Nalezy jednak podkreslic, iz pomimo ogromnej skali przedsiçwziçcia liczba osób zabitych i z ciçzkimi zatruciami byla stosunkowo niewysoka. Przygotowanie i wykonanie zamachu z wykorzystaniem srodków CBRN wymaga znacznego zaangazowania i logistyki, a tym samym zwiçksza ryzyko dekonspiracji. Jednak przypadki wykorzystania izotopu Cezu 137, w^glika czy tez wykorzystania chorób wirusowych o wysokiej zakaznosci (np. zóltaczki typu C) nakazuj^ uwzglçdnianie w procedurach dzialania tzw. CBRN clearance.
Problemy dzialania sluzb ratowniczo-medycznych
Skutecznie przeprowadzony zamach terrorystyczny powoduje zazwyczaj efekt w postaci „zdarzenia masowego". Definicja zdarzenia masowego (Mass Casualty Incidence-MCI) zawiera kryteria ilosciowe (ilosc osob poszkodowanych) oraz jakosciowe (rodzaj i ciçzkosc doznanych obrazen), odnosz^c je do mozliwosci reagowania sluzb ratowniczych zabezpieczaj^cych miejsce zdarzenia. W przypadku zdarzenia masowego mamy do czynienia z nieadekwatnosci^. dostçpnych sil i srodkow w stosunku do skali incydentu. Etapy dzialan ratowniczych w przypadku zdarzen masowych obejmuj^:
• rozpoznanie i zabezpieczenie terenu- CBRNE+E (explosives);
• podjçcie dzialan gasniczych - technicznych umozliwiaj^cych dostçp do strefy;
• ewakuacjç poszkodowanych;
• segregacjç medyczn^
• dzialania ratowniczo-medyczne;
• transport medyczny i dyslokacjç poszkodowanych.
Nalezy zaznaczyc, ze kolejnosc dzialan jest zalozeniem czysto teoretycznym. Przykladowo, wielokrotnie ewakuacja staje siç pierwsz^. faz^ prowadzon^ przez personel kolei, metra lub ochronç obiektu.
Dostçpnosc szybkiego (w kilka minut po zdarzeniu) rozpoznania CBRN jest w wiçkszosci systemow iluzoryczna, natomiast dzialania grup rozpoznania minersko-pirotechnicznego s^. prowadzone rownolegle z dzialaniami strazy pozarnej.
Istotn^ decyzj^. jest wyznaczenie stref bezpieczenstwa oraz zapewnienie mozliwosci dzialania sluzb medycznych bezposrednio w miejscu zdarzenia.
Z punktu widzenia zdarzen o charakterze terrorystycznym nalezy miec na uwadze dodatkowe dzialania:
• zabezpieczenie materialu dowodowego dla potrzeb dzialan dochodzeniowo-sledczych;
• koniecznosc przygotowania szpitali do dzialania w warunkach zdarzenia masowego oraz koordynacja dyslokacji poszkodowanych;
• koniecznosc zabezpieczenie obiegu informacji o ofiarach zdarzenia - centrum informacyjne;
• identyfikacjç ofiar smiertelnych zdarzenia (Disaster Victim Identyfication- DVI);
• prowadzenie polityki informacyjnej, w szczegolnosci informacji dla mieszkancow aglomeracji dotkniçtej zamachem;
• przywrócenie funkcjonowania komunikacji i dzialania siuzb miejskich.
Nalezy podkreslic, ze sytuacje zamachów terrorystycznych rózni^ si? od innych zdarzen masowych. Wynika to przede wszystkim z ryzyka zamachów wtórnych, obecnosci materialów niebezpiecznych oraz ryzyka obecnosci czynników CBRN.
W wielu krajach przyj?to zasad? kierowania dzialaniami (incident command), przez odpowiednio przeszkolonych oficerów policji, podczas gdy (podobnie jak w Polsce) w innych przypadkach rol? t? peinig oficerowie strazy pozarnej.
Co stanowi problem?
Jak juz wspomniano akty terroru s^ nastawione na wywoianie jak najwi?kszych strat, dezorganizacj? funkcjonowania dotkni?tej aglomeracji oraz efekty psychologiczno-spoieczne. Z punktu widzenia omawianej grupy doswiadczen mozliwe staio si? wytypowanie tak zwanych siabych punktów systemu reagowania byiy nimi:
• paraliz systemów i^cznosciowych - zarówno w obszarze i^cznosci radiowej siuzb jak i funkcjonowania sieci komórkowych;
• siaba dost?pnosc mozliwosci rozpoznania czynników CBRN;
• przeci^zenie i niewydolnosc systemu powiadamiania ratunkowego i dysponowania;
• niewystarczaj^ca dyslokacja poszkodowanych do szpitali;
• problemy z obiegiem informacji o ofiarach i zaginionych;
• problemy z prowadzeniem procesu DVI oraz przechowywaniem duzej liczby zwiok i ich fragmentów.
Istnieje caiy szereg srodków zaradczych w postaci specjalnych procedur dziaiania, uruchamiania rezerw sprz?towych oraz przepisów pozwalaj^cych na wprowadzanie dziaian zaradczych. Przykiadami mog3 byc przepisy dotycz^ce selektywnego wyi^czania sieci komórkowych, zniszczenia podejrzanych przedmiotów, otwierania pomieszczen i pojazdów wzbudzaj^cych podejrzenie oraz wiele innych.
Pomimo istniej^cych mechanizmów ten rodzaj dziaian powinien byc elementem ci^giych cwiczen na obszarach zagrozonych aglomeracji - cwiczenia prowadzone s^ w oparciu o dynamicznie zmieniaj3.ce si? scenariusze, które nie s^ znane cwicz^cym. Wnioski powinny byc omawiane na briefingach, niezb?dna jest takze analiza luk. Istnieje mechanizmy szybkiego wprowadzania wypracowanych wniosków do planów oraz do biez^cej praktyki.
Niezwykle istotne jest takze angazowanie spoleczenstwa w tego rodzaju aktywnosci, a takze prowadzenie szkolen, zarowno obowi^zkowych, jak i dla ochotnikow. Nalezy zdac sobie sprawç z rzeczy tak oczywistej jak to, ze zawsze na miejscu kazdej katastrofy pierwsze s^. osoby, ktore nie s^. przedstawicielami zadnej ze sluzb ratunkowych. To od „zwyklych obywateli", poszkodowanych i swiadkow zdarzenia zalezy w ogromnej mierze jaki bçdzie dalszy przebieg dzialan ratowniczych. Dlatego nie nalezy lekcewazyc ani tym bardziej pomijac roli szkolen, cwiczen i programow edukacyjnych dla obywateli. Pozornie oczywiste i „banalne" kwestie przygotowania do ewakuacji (ze znajomosci^ ci^gôw komunikacyjnych, wyjsc awaryjnych, podstawowych zasad udzielania pierwszej pomocy), nie cwiczone lub cwiczone pozornie ze cal^. pewnosci^. zemszcz^ siç okrutnie gdy konieczne bçdzie przeprowadzenie ewakuacji w sytuacji realnej.
Jako przyklad bardzo ciekawego programu angazowania spoleczenstwa i przygotowywania do roli tzw. first responders, jest program wdrozony w miescie Chicago, gdzie uczy siç ochotnikow podstawowych zasad postçpowania w przypadku wyst^pienia zagrozenia. Gdy organizowane s^. wydarzenia o charakterze masowym, ochotnicy s^. wyposazani w specjalne plecaki z podstawowym wyposazeniem niezbçdnym przy udzielaniu pierwszej pomocy, a takze dane o wszystkich niezbçdnych punktach kontaktowych na wypadek wyst^pienia zagrozenia.
Niestety rola obywatela w systemie zarz^dzania kryzysowego bywa nieslusznie pomijana. Pewnego rodzaju oczekiwanych i adekwatnych do zagrozenia zachowan nie osi^gnie siç inaczej niz poprzez systematyczn^, konsekwentn^, rozs^dn^. i dobrze prowadzon^ edukaj Nie jest to proces krotki ani naznaczony spektakularnymi sukcesami, jednak - takze w perspektywie zagrozen o charakterze terrorystycznym - absolutnie niezbçdny do przeprowadzenia.
Wnioski
Doswiadczenia z dzialan ratowniczych po zamachach terrorystycznych dokonanych w ostatnim dziesiçcioleciu pozwalaj^. na wytypowanie kilku krytycznych elementow w zakresie planowania. Wynikaj^. one zarowno z pewnej zbieznosci modus operandi ugrupowan terrorystycznych, jak i najczçsciej popelnianych blçdow w czasie prowadzenia akcji.
Wnioski te mozna uj^c w kilku punktach:
• najbardziej prawdopodobnym sposobem dzialania ugrupowan terrorystycznych jest wykorzystanie urz^dzeñ wybuchowych; na przestrzeni ostatnich lat wzrasta liczba zamachów o charakterze samobójczym oraz przeprowadzonych w sposób zsynchronizowany;
• ze wzglçdu na ryzyko dzialan wtórnych nalezy zapewnic mozliwosc szybkiej oceny miejsca zamachu w zakresie czynników CBRNE;
• prowadzenie dzialan w wiçkszosci przypadków napotykalo na problem paralizu systemów l^cznosci;
• slabymi ogniwami systemu reagowania stawaly siç zazwyczaj: sprawna alokacja poszkodowanych i przygotowanie szpitali do zdarzenia masowego;
• jednym z istotnych elementów dzialania (zazwyczaj jeszcze przez kilka dni po zamachu) jest dzialanie centrum informacji o ofiarach zdarzenia;
• wiçkszosc krajów do momentu wyst^pienia zamachów terrorystycznych na znaczn^ skalç, nie posiadala procedur DVI,
• slabym ogniwem systemu zarz^dzania kryzysowego jest brak przygotowania obywateli do adekwatnego zachowania w sytuacji wyst^pienia powaznego zagrozenia.
Wykazane wyzej problemy powinny byc uwzglçdniane w planach zarz^dzania kryzysowego i procedurach przygotowywanych w naszym kraju. Wszystkie elementy planu i procedur powinny podlegac cyklicznej weryfikacji poprzez system cwiczen oraz analizç luk.
Literatura
1. Feigenberg Z., [et al.], Medical Consequences of Terrorism, Pre-HospitalManagement of 1392 Victims of Blast Injuries Caused by Terrorist Explosions in Israel, August 2001 to January 2003, Israel 2004;
2. Gonzalez V., [et al.], Medical Consequences of Terrorism, Immediate Hospital Impact of the Oklahoma City Bombing, Israel 2004;
3. Neuman G., [et al.], Medical Consequences of Terrorism, Hospital Preparedness for Emergency Scenarios in Israel, Israel 2004;
4. Topaz M., [et al.], Medical Consequences of Terrorism, Medical and Surgical Management of Victims of Suicide Bombing, Israel 2004;
5. Eliashar R, [et al.], Medical Consequences of Terrorism, Terror Related Adult Penetrating Laryngotracheal Injuries - The Hadassah Experience, Israel 2004;
6. Malone M., [et al.], Does Practice Make Perfect? Improving medical Preparedness by Applying Metrics and Standards to Disaster Exercises, Israel 2004;
7. Avidam V.,[et al.], Medical Consequences of Terrorism, Terrorist Suicide Bombing - Spectrum of Severe Injuries, Israel 2004;
8. Stein M., Medical Consequences of Terrorism, Suicide Bombing - The Time Factor, Israel 2004;
9. Gula P., Terroryzm a medycyna, Zdrowie i Zarz^dzanie, Krakow 2009;
10. P. Gula, P. [et al.], Terroryzm - zagrozenia i przeciwdziaianie, Zdrowie i Zarz^dzanie, Krakow 2005;
11. Ratownictwo medyczne w wypadkach masowych, [red.] Jan Cieckiewicz J., Wydawnictwo Medyczne, Wroclaw 2005;
12. Gula P., Benin-Goren O, Ratownictwo Medyczne w Izraelu, Zdrowie i Zarz^dzanie nr 5/2003;
13. Danecki J., Klopoty z dzihadem, [w:] Islam a terroryzm, praca zbior. pod red. A. Parzymies, Wyd. Akademickie „Dialog", Warszawa 2003;
14. Frykberg E.R., Medical Management of Disaster and MCI from Terrorist Bombings: How Can We Cope, J Trauma 2002; s.53;
15. Gula P., Wojtyga M., Medyczne i psychologiczne skutki aktow terroru a dzialania ratownicze, II Konferencja Naukowa „Zarz^dzanie Kryzysowe", Szczecin 2004, Materialy konferencyjne;
16. Gula P., Wybrane zagadnienia dzialan ratowniczych i ratownictwa medycznego po aktach terroru, Zeszyty Naukowe Ochrony Zdrowia. Zdrowie Publiczne i Zarz^dzanie" tom II, nr 2/2004;
17. Kaczmarek J., Problemy wspolczesnego swiata - terroryzm i konflikty zbrojne a fundamentalizm islamski, Atla 2, Wroclaw 1999;
18. Nydell (Omar) M.K., Zrozumiec Arabow, Wydawnictwo Studio EMKA Ltd, Warszawa 2001;
19. Ripley A., Instynktprzetrwania. Jakprzezyc katastrofq, Proszynski i S-ka, Warszawa 2009;
20. Slater M.S., Trunkey D.D., Terrorism in American evolving threat. Arch. Surg. 1997, s.132;
21. Stein M., Hirshberg A., Medical Consequences of terrorism: the conventional weapon threat. Surg. Clin. North. Am., 1999, s.79;
22. Stryjewski R., Na granicy kultur, [w:] Islam a terroryzm, praca zbior. pod red. A. Parzymies, Wyd. Akademickie „Dialog", Warszawa 2003;
Recenzenci: dr Ryszard Grosset dr Bogdan Kosowski
