02-METIL-6-AMINOXINAZOLIN-4-ON SINTEZI
Mirjalol Egamberdi o'g'li Ziyadullaev
Chirchiq davlat pedagogika universiteti, Kimyo kafedrasi dotsenti "Alfraganus university" nodavlat oliy ta'lim tashkiloti, Farmasevtika va kimyo
kafedrasi katta o'qituvchisi ziyadullayev.91 @mail.ru
ANNOTATSIYA
Maqolada turli biologik faollikka ega bo'lgan bitsiklik xinazolin-4-onning 2 va 6 almashgan hosilalari sintezi va reaksiya jarayoniga tasir etuvchi harorat, moddalar mol miqdori hamda reaksiya davomiyligining mahsulot unumiga tasirlari organilgan. Sintez qilingan birikmalarning turli xil erituvchilardagi eruvchanligi va ayrim fizik-kimyoviy kattaliklari organilgan hamda zamonaviy fizik-kimyoviy tadqiqot usullari yordamida tahlil qilingan. Reaksiyaning borish jarayoni yupqa qavatli xromatografiya usuli yordamida nazorat qilingan.
Kalit so'zlar: xinazolin-4-on, geteroxalqali birikma, biologik faol, sintez, katalizator, xarorat, reaktsiya davomiyligi, faollantirilgan ko'mir, xromatografiya, spektroskopiya, qayta kristallash.
ABSTRACT
In the article, the synthesis of 2- and 6-substituted derivatives of bicyclic quinazolin-4-one with different biological activity and the effects of the reaction temperature, the amount of substances and the duration of the reaction on the yield of the product were studied. The solubility of the synthesized compounds in various solvents and some physico-chemical parameters were studied and analyzed using modern physico-chemical research methods. The progress of the reaction was monitored by thin-layer chromatography.
Keywords: quinazolin-4-one, heterocyclic compound, biologically active, synthesis, catalyst, temperature, reaction duration, activated carbon, chromatography, spectroscopy, recrystallization.
KIRISH
Hozirgi vaqtda jahonda kimyo sanoatining nozik organik sintez tarmog'i tobora kengayib, undagi mahsulot ishlab chiqarish hamji keskin sur'atlar bilan ortib bormoqda. Xinazolin-4-on hosilalari organik kimyoda, nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega hisoblanadi [1; 48-53 b., 2; 6042-6054 b.]. Sintetik dori vositalari bo'lgan xinazolin-4-on
March, 2024
55
va uning hosilalari tibbiyot, veterinariya va qishloq xo'jaligi preparatlari orasida son va miqdor jihatdan yuqori o'rinni egallaydi [3; 3430-3440 b., 4; 51-55 b., 5; 93-101 b.].
Hozirgi kunda jahonning yetakchi ilmiy markazlari va oliy ta'lim muassasalari olimlari tomonidan xinazolin-4-onning yangi hosilalari sintezi va olingan yangi moddalardan biologik faolligi yuqori bo'lgan birikmalarining texnologiyasini ishlab chiqish borasida keng qamrovli ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda [6; 33-36 b., 7; 1827 b., 8; 451-472 b.].
ADABIYOTLAR TAHLILI
Xinazolin-4-on hosilalari orasidan biologik faol moddalarni izlash va yuqori samaradorlikka ega bo'lgan birikmalarni amaliyotga joriy etish dolzarb vazifa hisoblanadi. Xinazolin-4-on hosilalariga asoslangan ko'plab dori vositalari tibbiyot amaliyotida yuqori terapevtik samaraga ega bo „lib, ular turli xil kasalliklarni davolash uchun keng qo'llaniladi [9; 435-491 b., 10; 337-343 b.].
Hozirgi kunga qadar xinazolin-4-on hosilalari orasida tibbiyotda og'riq qoldiruvchi, yallig'lanishga, rak, saraton hamda odam organizmida paydo bo'ladigan turli xil o'simta va toshmalarga shu bilan birgalikda xar hil virusli kasalliklarga, veterinariya amaliyotida antigelmint, qishloq xo'jaligida fungitsid, gerbitsid, antibakterial, antimikrob, shira va tripslarga qarshi kurashuvchi vositalar sifatida keng qo'llaniladigan yuqori biologik faollikni namoyon etgan birikmalar sintez qilingan [11; 831-845 b., 12; 1-15 b., 13; 413-420 b., 14; 607-609 b.].
Shu sababli organik kimyo sohasida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar natijasida molekulasida benzopirimidin halqasini saqlagan geteroxalqali birikmalar sinteziga bo'lgan qiziqish ortib bormoqda.
NATIJALAR
Ushbu tadqiqot ishida tarkibida turli xil funksional guruh saqlagan hamda biologik faollikka ega bo'lgan bisiklik 2-metilxinazolin-4-on va uning 6-holatida joylashgan harakatchan vodorod atomini nitrolovchi aralashma ishtirokida nitrolab hosil bo'lgan nitro guruhni SnCl2^2H2O ishtirokida amino- guruhgacha qaytarish reaksiyalari olib borildi. Reaksiya jarayonining borishi yupqa qatlamli xromatografiya (Sorbfil. Rossiya) usulida nazorat qilindi. Sintez qilingan birikmalarning suyuqlanish harorati «BOETIUS» (Germaniya) va MEL-TEMP (AQSH) uskunalarida aniqlandi.
Tadqiqotlar davomida reaksiya potensialini kengaytirish maqsadida, bir xil sharoitda antranil kislotaning amidlar bilan o'zaro ta'sirini o'rganilgan. Oldingi tadqiqot ishlarimizda
March, 2024
56
xinazolin-4-on sintezini Nimentovskiy usulida amalga oshirganimizda antranil kislota formamid bilan 130-140 °C da oson reaksiyaga kirishgan bo'lsa, xinazolin-4-onning 2-almashgan hosilalarini sintez qilishda amidlarning tarkibidagi uglerodlar sonining oshib borishi hisobiga reaksiya jarayonini yanada qattiqroq sharoitda, reaksiya davomiyligini ham uzoqroq vaqt davomida olib borish talab qilinadi. Bundan tashqari, yuqori haroratlarda jarayon antranil kislotaning sezilarli dekarboksillanishi bilan murakkablashadi [3; 3430-3440 b., 4; 51-55 b.]. Reaksiya mexanizmini batafsil o'rganish shuni ko'rsatadiki, u bir necha bosqichlarda boradi, so'ngra alohida bosqich natijalarini yaxshilash va reaksiyaga boshqa boshlang'ich komponentlarni kiritish mumkin bo'ladi [6; 33-36 b., 11; 831-845 b., 14; 607-609 b.]. Xinazolin-4-onning 2 va 6 almashgan hosilari quyidagi reaksiya tenglamasi asosida olib borildi.
O O
OH + 150 °C ifV^NH HN°3 + H2S°4
NH2 NH2 -2H20 -
OjNnAs/jjh SnCi2.2H2o h2n_^Anh
R = -H; -CH3; -C2H5 1-rasm. Xinazolin-4-onning 2-6-almashgan hosilalarini sintez qilish reaksiyasi
Quyidagi jadvalda xinazolin-4-onning 2 va 6 almashgan hosilalarining turli xil erituvchilarda eruvchanligi xaqida ma'lumotlar keltirilgan.
1-jadval
Sintez qilingan birikmalarning ayrim erituvchilarda aniqlangan eruvchanligi
№ Erituvchilar Erituvchi miqdori, g/100 ml
Harorat, °C
2-metilxinazolin-4-on 2-metilxinazolin-4-on
25-27 °C 45-47 °C 25-27 °C 45-47 °C
1. Suv эрнмандн 3,2 25,2 35,4
2. Etanol 13,2 18,4 14,2 23,4
3. Metanol 14,5 19,3 15,3 25,2
4. Atseton 10,7 16,9 23,2 24,8
5. Xloroform 5,4 6,3 17,2 19,4
6. HCl ning 5% li eritmasi erimaydi erimaydi 5,9 7,1
7. H2SO4 ning 5% li eritmasi erimaydi erimaydi 6,3 7,8
©
© © ©
March, 20241 Multidisciplinary Scientific Journal
57
MUHOKAMA
Sintez qilingan 2-metilxinazolin-4-on va 2-metil-6-aminoxinazolin-4-ning tuzilishi IQ-spektroskopik usulda tahlil qilindi. Bunda 2-metilxinazolin-4-onning tarkibida 4-holatda joylashgan C=O guruhining valent tebranishi 1580 sm-1 sohada, 3-holatda joylashgan NH guruhi 3280 sm-1 sohada, C=N guruhi 1612 sm-1, va C-N guruhi 1468 sm-1, aromatik halqadagi C=C bog'ining valent tebranishlari 1558 sm-1 sohalarda, C-C bog'ining valent tebranishlari esa 1527 sm-1 sohalarda namoyon bo'lishi kuzatildi.
Sintez qilingan 2-metil-6-aminoxinazolin-4-on birikmasining IQ spektri tahlili qilinganda (KBr, v, sm-1): C=O guruhining valent tebranishi 1535 sm-1, NH guruhining valent tebranishi 3147 sm-1, (C=N) guruhining valent tebranishi 1597 sm-1, (C-N) guruhining valent tebranishi 1465 sm-1, -CH3 guruhining valent tebranishi 1437 sm-1, ar.x. (C=C) guruhining valent tebranishlari esa 1686 sm-1 sohalarda namoyon bo'lishi kuzatildi.
Shuni ta'kidlab o'tish lozimki, organik birikmalarning tuzilishini tahlil qilishda IQ-spektroskopiya usuli yordamida olingan natijalar ushbu birikmalarning tuzilishini kengroq tahlil qilish uchun yetarli hisoblanmaydi. Sintez qilingan birikmalarning
113
tuzilishini to'liqroq va ishonchli tarzda isbotlash uchun H, C YaMR spektrlaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo'ladi. Shunday ekan, ushbu tadqiqot ishi davomida, yuqorida keltirilgan usullardan foydalangan holda xinazolin-4-on birikmasining 1Н, 13C YaMR spektrlari olindi.
Sintez qilingan birikmalarning 1H YaMR spektri tahlil natijalariga ko'ra 2-metilxinazolin-4-onning 2-holatda joylashgan metil guruhi protonlari kuchli 3,14 m.u. sohalarda bir protonli tripletlar, aromatik H-2 protoni qiymati 7.79 m.u. sohada bir-protonli triplet triplet (J1=1.27, J2=2.56 Gs) ko'rinishida kimyoviy siljish (KS) ni namoyon qildi, H-5 proton qiymati 8.20 m.u. sohada singlet holatda, N-6 protoni qiymati 7.36 m.u. sohada bir-protonli tripletlar tripleti (J1=1.15, J2=2.21 Gs) ko'rinishida kuzatildi, H-7 protoni qiymati 7.71 m.u. sohada bir-protonli duplet (J=7.6 Gs) ko'rinishida kuzatildi, H-8 protoni qiymati 7.88 m.u. sohada bir-protonli duplet duplet (J=7.6 Gs) ko'rinishida namoyon bo'lishi 2-metilxinazolin-4-on birikmasiga mos ekanligini, 2-metil-6-aminoxinazolin-4-on 1H YaMR spektri natijalari tahlil qilinganda 2-holatda joylashgan metil guruhi protonlari kuchli 2.92 m.u. sohalarda bir protonli tripletlar, H-3 (NH) protoni qiymati 9.79 m.u. sohada bir-protonli tripletlar tripleti (J1=1.57, J2=2.83 Gs) ko'rinishida KS namoyon qiladi, H-5 proton qiymati 7.20 m.u. sohada singlet holatda, H-7 protoni qiymati 7.45 m.u. sohada bir-protonli tripletlar tripleti (J1=1.15, J2=2.21 Gs) ko'rinishida kuzatildi, 6-holatdagi amino guruh tarkibidagi protonlar 7,58 m.u. sohada bir-protonli duplet duplet (J=7.41 Gs)
March, 2024
58
ko'rinishida kuzatildi, H-8 protoni qiymati 7.28 m.u. sohada bir-protonli duplet duplet (J=7.6 Gs) ko'rinishida namoyon bo'lishi 2-metilxinazolin-4-on birikmasiga mos ekanligini tasdiqlaydi.
Sintez qilingan birikmalarning IQ spektrlari Perkin-Elmer firmasining IQ-Fure
113
Sistema 2000 spektrometrida KBr li tabletkalarda, YaMR H, C-spektrlari ishchi chastotasi 600 MGs bo'lgan Jeol-600 uskunalarida (ichki standart GMDS, 5-shkalasi) deyterillangan CD3COOD eritmasida olindi.
2-jadval
Sintez qilingan birikmalarning ayrim fizik-kimyoviy kattaliklari
№ Modda nomi Brutto formulasi Molekular massasi Agregat holati T 0C Tsuyuq., C
1. 2-metilxinazolin-4-on C9H8N2O 160,173 Kristall 189-192
2. 2-metil-6-amino-xinazolin-4-on C9H8N3O 174,179 Kristall 248-249
Xinazolin-4-onning 2-almashgan (-CH3) hosilasi sintezi uchun qulay sharoit 150-155 oC, o-aminobenzoy kislota va metilformamidlarning o'zaro nisbati 1:3, reaksiya davomiyligi 5 soat bo'lganda ushbu geteroxalqali birikmani 80-85 % unumlarda sintez qilishga erishildi. Sintez qilingan 2-metilxinazolin-4-onni nitrolovchi aralashma ishtirokida nitrolab mos ravishdagi 2-metil-6-nitroxinazolin-4-on 70-74 % unumlarda sintez qilishga erishildi. Oraliq mahsulot hisoblangan 2-metil-6-nitroxinazolin-4-on tarkibidagi -NO2 guruh kislotali sharoitda (HCl), SnCl2^2H2O yordamida qaytarilib 2-metil-6-aminoxinazolin-4-on 65-68 % unumlarda sintez qilindi. Sintez qilingan birikmalar etanolda qayta kristallandi.
XULOSA
Xinazolin-4-onning 2-almashgan (-CH3) hosilasi sintezi uchun qulay sharoit 150-155 oC, o-aminobenzoy kislota va metilformamidlarning o'zaro nisbati 1:3, reaksiya davomiyligi 5 soat bo'lganda ushbu geteroxalqali birikmani 80-85 foiz unumlarda sintez qilishga erishildi. Sintez qilingan 2-metilxinazolin-4-onni nitrolovchi aralashma ishtirokida nitrolab mos ravishdagi 2-metil-6-nitroxinazolin-4-on 70-74 foiz unumlarda sintez qilishga erishildi. Oraliq mahsulot hisoblangan 2-metil-6-nitroxinazolin-4-on tarkibidagi -NO2 guruh kislotali sharoitda (HCl), SnCl2^2H2O yordamida qaytarilib 2-metil-6-aminoxinazolin-4-on 65-68 foiz unumlarda sintez qilishga erishildi. Sintez qilingan birikmalar etanolda qayta kristallandi. Sintez qilingan birikmalarning biologik faolliklari o'rganilmoqda.
REFERENCES
1. M.3.3nagy^^aeB., P.K.KapHMOB., r.B.3yxypoBa.,
A.ffl.A6gypa3aKOB., ffl.ffl.Cargy.maeB. Оптнмнзацнa процесса
March, 20241
©
© © ©
59
синтеза 6-нитро-3,4-дигидрохиназолин-4-она // Известия высших учебных заведений Химия и химическая технология, 2020. Том 63. Выпуск 7. -С. 48-53.
2. Lawaniya, Y. K., & Goyal, P. K. (2022). Synthesis of Novel Quinazolin-4-one hybrids as potential antimicrobial agents. International Journal of Health Sciences, 6(S2), pp. 6042-6054. https://doi.org/10.53730/iihs.v6nS2.6573.
3. Elmuradov B.J., Drager G., Butenschon H. Novel n-Extended Quinazoline-Ferrocene Conjugates: Synthesis, Structure, and Redox Behavior // European Journal of Organic Chemistry, 2020, -pp. 3430-3440.
4. М.Э.Зиядуллаев., Р.К.Каримов., Р.П.Закирова., А.Ш.Абдуразаков. Синтез 3 H-хиназолин-4-она и его биологическая активность // Евразийский Союз Ученых (ЕСУ), 2019. №11(68), 2 часть. -С. 51-55.
5. M. Komar., M. Molnar., M. Juki^, L.G. Obrovac., T.O.Bernardi. Green chemistry approach to the synthesis of 3-substituted-quinazolin-4(3H)-ones and 2-methyl-3-substituted-quinazolin-4(3H)-ones and biological evaluation // Green Chemistry Letters and Reviews, 2020, Volume 13, No. 2. -pp. 93-101.
6. С.С.Саидов. Оптимизация процесса получения, бактерициднач и фунгицидная активность 5-нитро-2-ацетиламинобензимидазола // Химико-фармацевтический журнал, 2020. Том 54. №10. -С. 33-36.
7. Abdel-Monem. M. F. Eissa, Kouser. A. Hebash, Mohamed Abo Riya and Sherif. I. M. Ramadan. Synthesis and Reactivity of 6-Iodo-4H-3,1-Benzoxazin-4-one Towards Nitrogen Nucleophiles and Their Antimicrobial Activities. Chemical and Process Engineering Research www.iiste.org. ISSN 2224-7467 (Paper) ISSN 2225-0913 (Online). Vol. 15. 2013. pp. 18-27.
8. Ashraf A Aly, Esam A. Ishak, Mohamed Ramadan, Mousa O. Germoush, Talaat I. El-Emary, and Nayef S. Al-Muaikelg, Recent Report on Thieno[2,3-d]pyrimidines. Their Preparation Including Microwave and Their Utilities in Fused Heterocycles Synthesis J. Heterocyclic Chem., 2013, 50, -pp. 451-472.
9. Г.А.Швехгеймер. Синтез гетероциклических соединений на основе изатовых ангидридов (2Н-3,1-бензоксазин-2,4-дионов // Химия гетероциклическое соединений, 2001, №4. -С. 435-491.
10. Alafeefy A.M. Some new quinazolin-4(3H)-one derivatives, synthesis and antitumoractivity // Journal of Saudi Chemical Society, 2011, №15. -pp. 337-343.
11. Vasily N. Osipov, Derenik S. Khachatryan, Alexandr N. Balaev. Biologically active quinazoline-based hydroxamic acids. Medicinal Chemistry Research 2020. Vol. 29, No.5. -pp. 831-845.
12. Dan Wang., Feng Gao. Quinazoline derivatives: synthesis and bioactivities. Chemistry Central Journal 2013, 7:95. pp. 1-15. http ://iournal.chemistrycentral.com/content/7/1/95.
March, 2024
60
13. Yu.V.Martynenko., M.S.Kazunin., I.S.Nosulenko., G.G.Berest., S.I. Kovalenko., O.M.Kamyshnyi., N.M.Polishchuk. 2-([1,2,4]triazolo[1,5-c]quinazoline-2-yl-)alkyl-(alkaryl-,aryl-)-amines and their derivatives. The synthesis of (3H-quinazoline-4-ylidene) hydrazides N-protected aminoacids, using a variety of amine-protecting approaches. Physical-chemical properties and biological activity of synthesized compounds // Zaporozhye medical journal, 2018. Volume 20. No 3. -pp. 413-420.
14. Katherine Chae Jahng, Seung Ill Kim, Dong Hyeon Kim, Chang Seob Seo, Jong-Keun Son, Seung Ho Lee, Eung Seok LEE, and Yurngdong Jahng. One-Pot Synthesis of Simple Alkaloids: 2,3-Polymethylene-4(3#)-quinazolinones, Luotonin A, Tryptanthrin, and Rutaecarpine // Chem. Pharm. Bull. 2008. 56(4) -pp. 607-609.
March, 2024
